مشخصات كتاب

سرشناسه:طبرسي ، فضل بن حسن ‫468 - 548 ق.

عنوان قراردادي: جوامع الجامع .فارسي

عنوان و نام پديدآور: ترجمه تفسير جوامع الجامع / ابوعلي فضل بن حسن طبرسي ؛ ترجمه احمد اميري شادمهري ؛ با مقدمه واعظ زاده خراساني .

مشخصات نشر: ‫مشهد ‫: بنياد پژوهشهاي اسلامي ‫، 1374 . ‮

مشخصات ظاهري: ‫6 ج.

شابك: ‫11500 ريال ‫: دوره ‫‫ 964-444-018-8: ؛ ‫400000 ريال (دوره) ؛ ‫ج. 1 ‫: ‫ 964-444-170-2 ؛ ‫30000 ريال ‫: ج. 1، چاپ دوم ‫ 964-444-691-7: ‮ ؛ ‫55000 ريال (ج.1، چاپ ششم) ؛ ‫12000 ريال ‫: ج. 2 ‫‫ 964-444-172-9: ‮ ؛ ‫13000 ريال ‫: ج. 2، چاپ دوم ‫: ‫ 964-444-171-0 ؛ ‫25000 ريال (ج. 2، چاپ سوم) ؛ ‫50000 ريال (ج.2، چاپ پنجم) ؛ ‫50000 ريال (ج.2، چاپ ششم) ؛ ‫400000 ريال ‫: ج.2 ٬جاپ هفتم ‫ 978-964-971-087-7: ؛ ‫13000 ريال ‫: ج. 3 ‫‫ 964-444-019-6: ‮ ؛ ‫33000 ريال (ج. 3، چاپ سوم) ؛ ‫40000 ريال (ج.3، چاپ پنجم) ؛ ‫23000 ريال (ج.3، چاپ چهارم)‮ ؛ ‫40000 ريال (ج.3، چاپ ششم) ؛ ‫ج. 3، چاپ هفتم ‫ 978-964-971-088-4:؛ ‫50000 ريال‮ ‫: ج. 4، چاپ سوم‮ ‫: ‫ 964-444-019-6 ؛ ‫50000 ريال (ج.4، چاپ چهارم) ؛ ‫14000 ريال ‫: ج. 5 ‫: ‫ 964-444-115-X ؛ ‫45000 ريال (ج. 5، چاپ دوم) ؛ ‫45000 ريال (ج.5، چاپ سوم) ؛ ‫15000 ريال ‫: ج. 6 ‫: ‫ 964-444-124-9 ؛ ‫60000 ريال (ج. 6، چاپ دوم) ؛ ‫60000 ريال (ج. 6، چاپ سوم) ؛ ‫400000 ريال ‫: ج. 6، چاپ چهارم ‫: ‫ 978-964-971-091-4

يادداشت : مترجم هر جلد متفاوت است .

يادداشت : مترجم جلد ششم عبدالعلي صاحبي است.

يادداشت : مترجمين جلد دوم و چهارم حبيب روحاني- علي عبدالحميدي است.

يادداشت : مترجم جلد دوم اكبر غفوري ٬ حبيب روحاني ٬ احمد اميري شاد مهري است.

يادداشت : مترجم جلد سوم حبيب روحاني است.

يادداشت : مترجم جلد پنجم علي عبد الحميد و عبد العلي صاحبي است.

يادداشت : ج. 1 (چاپ هفتم: 1387) .

يادداشت : ج.1 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت : ج. 2 (چاپ دوم: 1377).

يادداشت : ج. 2 (چاپ پنجم: 1385).

يادداشت : ج.2 (چاپ ششم: 1386).

يادداشت

[ادامه سوره نساء] ..... ص : 5

اشاره

يَسْئَلُكَ أَهْلُ الْكِتابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتاباً مِنَ السَّماءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسى أَكْبَرَ مِنْ ذلِكَ فَقالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ فَعَفَوْنا عَنْ ذلِكَ وَ آتَيْنا مُوسى سُلْطاناً مُبِيناً (153) وَ رَفَعْنا فَوْقَهُمُ الطُّورَ بِمِيثاقِهِمْ وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّداً وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِي السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِيثاقاً غَلِيظاً (154)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 10

ترجمه: ..... ص : 10

اهل كتاب از تو تقاضا مى كنند كتابى از آسمان به يكباره بر آنها نازل كنى (در حالى كه اين بهانه اى بيش نيست) آنها از موسى بزرگتر از اين را خواستند و گفتند خدا را آشكارا به ما نشان بده و به خاطر اين ستم صاعقه آنها را فرا گرفت، سپس گوساله (سامرى) را پس از آن همه دلايل روشن كه براى آنها آمد (به خدايى) انتخاب كردند ولى ما آنها را عفو كرديم و به موسى برترى آشكارى داديم. (153)

و كوه طور را بر فراز آنها برافراشتيم و در همان حال از آنها پيمان گرفتيم و به آنها گفتيم (به عنوان توبه) از در (بيت المقدّس) با خضوع درآييد و (نيز) به آنها گفتيم روز شنبه تعدّى نكنيد (و دست از كار بكشيد) و از آنها (در برابر همه اينها) پيمان محكمى گرفتيم. (154)

تفسير: ..... ص : 10

اشاره

فَبِما نَقْضِهِمْ مِيثاقَهُمْ وَ كُفْرِهِمْ بِآياتِ اللَّهِ وَ قَتْلِهِمُ الْأَنْبِياءَ بِغَيْرِ

اشاره

وَ إِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ إِلاَّ لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَ يَوْمَ الْقِيامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيداً (159) فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِينَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ طَيِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ كَثِيراً (160) وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَكْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْكافِرِينَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلِيماً (161)

ترجمه: ..... ص : 14

و هيچ يك از اهل كتاب نيست، مگر اين كه به او قبل از مرگش ايمان مى آورد و روز قيامت گواه بر آنها خواهد بود (159)

به خاطر ظلمى كه از يهود صادر شد و (نيز) به خاطر جلوگيرى كردن بسيار از راه خدا قسمتى از چيزهاى پاكيزه را كه بر آنها حلال بود تحريم كرديم (160)

و (همچنين) به خاطر رباخوارى در حالى كه از آن نهى شده بودند و خوردن اموال مردم به باطل، و براى كافران آنها عذاب دردناكى آماده كرده ايم. (161)

تفسير: ..... ص : 14

لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ جمله قسم و صفت براى موصوف محذوف است و تقدير آيه اين است: و إن من أهل الكتاب أحد إلا ليؤمنن به و نظير اين آيه است آيات: وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ «هيچ يك از ما فرشتگان نيست جز آن كه او را در بندگى حق مقامى معيّن است» (صافات/ 164)، إِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها «و هيچ يك از شما- نوع بشر- باقى نماند جز آن كه به دوزخ وارد شود» (مريم/ 71).

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 15

و معناى آيه اين است كه هيچ يك از يهود و نصارى نيست، جز آن كه پيش از مرگ خود به عيسى و اين كه او بنده خدا و فرستاده اوست ايمان خواهد آورد و در آن هنگام ايمان آنها سودى به حالشان ندارد، زيرا زمان تكليف سپرى شده و مرگ آنان حتمى است. درباره ضمير «به» اقوالى است:

1- هر دو ضمير در «به و ... موته» به حضرت مسيح برمى گردد يعنى هيچ يك از يهوديان و مسيحيان نيست جز اين كه قبل از مرگ عيسى (ع) به او

اشاره

لكِنِ الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ مِنْهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ يُؤْمِنُونَ بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَ ما أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ وَ الْمُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ الْمُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ أُولئِكَ سَنُؤْتِيهِمْ أَجْراً عَظِيماً (162)

ترجمه: ..... ص : 16

ولى آن دسته از آنها كه راسخ در علمند و آنها كه ايمان دارند به آنچه بر تو نازل شده و آنچه پيش از تو نازل گرديده ايمان مى آورند و آنها كه نماز را برپا مى دارند و آنان كه زكات مى دهند و آنها كه به خدا و روز قيامت ايمان آورده اند بزودى به همه آنان پاداش عظيمى خواهيم داد. (162)

تفسير: ..... ص : 16

الرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ آن عدّه از دانشمندان يهود مانند عبد اللَّه بن سلام و امثال او كه در دانش خويش استوارند و تورات را به طور كامل بررسى كرده و بدان ايمان آورده اند. وَ الْمُؤْمِنُونَ و مؤمنان از مهاجر و انصار.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 17

وَ الْمُقِيمِينَ الصَّلاةَ نصب اين جمله بنا بر مدح و براى بيان فضيلت نماز است و گفته اند: عطف بر بِما أُنْزِلَ إِلَيْكَ است يعنى دانشمندان يهود و اهل ايمان به قرآن و كتب آسمانى ديگر و پيامبران كه برپا دارنده نماز بوده اند ايمان دارند.

اشاره

لكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ بِما أَنْزَلَ إِلَيْكَ أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ وَ الْمَلائِكَةُ يَشْهَدُونَ وَ كَفى بِاللَّهِ شَهِيداً (166) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا ضَلالاً بَعِيداً (167) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ ظَلَمُوا لَمْ يَكُنِ اللَّهُ لِيَغْفِرَ لَهُمْ وَ لا لِيَهْدِيَهُمْ طَرِيقاً (168) إِلاَّ طَرِيقَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها أَبَداً وَ كانَ ذلِكَ عَلَى اللَّهِ يَسِيراً (169)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 19

ترجمه: ..... ص : 19

ولى خداوند گواهى مى دهد به آنچه بر تو نازل كرده، كه از روى علمش نازل كرده است، و فرشتگان (نيز) گواهى مى دهند، گرچه گواهى خدا كافى است (166)

كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند در گمراهى دور و درازى گرفتار شده اند. (167)

كسانى كه كافر شدند و ستم (به خود و ديگران) كردند هرگز خدا آنها را نخواهد بخشيد و آنها را به راهى هدايت نخواهد كرد (168)

مگر به سوى راه دوزخ! كه جاودانه در آن خواهند ماند و اين كار براى خدا آسان است. (169)

تفسير: ..... ص : 19

چون يهود از پيامبر اسلام (ص) درخواست كردند كتابى از آسمان بر آنها نازل كند و خداى سبحان با جمله إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ بر رد آنان استدلال كرد، فرموده است: لكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ به اين معنا كه آنان به نبوت تو گواهى نمى دهند، ولى خداوند گواهى مى دهد.

و گفته اند: چون إِنَّا أَوْحَيْنا إِلَيْكَ نازل شد يهود به پيامبر (ص) گفتند ما به رسالت تو شهادت نمى دهيم، آن گاه آيه نازل شد كه: لكِنِ اللَّهُ يَشْهَدُ و معناى شهادت دادن خدا به آنچه بر پيامبر نازل شده، اين است كه صحت ادّعاى او را با معجزاتش اثبات مى كند، چنان كه هر ادّعايى با اقامه ادله و براهين ثابت مى شود.

مقصود از شهادت فرشتگان اين است كه آنها به حقّانيّت و راستگو بودن پيامبر (ص) گواهى مى دهند. و معناى أَنْزَلَهُ بِعِلْمِهِ اين است كه خداوند قرآن را بر تو نازل كرد در حالى كه با علم خاص خود آميخته و جز او كسى آن را نمى داند، و آن دانش ويژه عبارت است از تأليف كردن قرآن با شيوه و نظمى

اشاره

يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمُ الرَّسُولُ بِالْحَقِّ مِنْ رَبِّكُمْ فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ وَ إِنْ تَكْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ كانَ اللَّهُ عَلِيماً حَكِيماً (170) يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ وَ لا تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ أَلْقاها إِلى مَرْيَمَ وَ رُوحٌ مِنْهُ فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ وَ لا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلهٌ واحِدٌ سُبْحانَهُ أَنْ يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَهُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكِيلاً (171)

ترجمه: ..... ص : 20

اى مردم! پيامبرى «كه انتظارش را مى كشيديد» با (برنامه) حق از طرف پروردگارتان آمد به او ايمان بياوريد كه به سود شماست و اگر كافر شويد (به خدا زيانى نمى رسد، زيرا) براى خداست، آنچه در آسمانها و زمين است و خداوند دانا و حكيم است (170) ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 21

اى اهل كتاب در دين غلوّ (و زياده روى) نكنيد و درباره خدا غير از حق نگوييد.

مسيح عيسى بن مريم فقط فرستاده خدا و كلمه (و مخلوق) اوست، كه او را به مريم القا نمود و روحى (شايسته) از طرف او بود، بنا بر اين ايمان به خدا و پيامبران او بياوريد و نگوييد (خداوند) سه گانه است (از اين سخن) خوددارى كنيد كه به سود شما نيست. خدا تنها معبود يگانه است، او منزّه است كه فرزندى داشته باشد (بلكه) از آن اوست آنچه در آسمانها و آنچه در زمين است و براى تدبير و سرپرستى آنها خداوند كافى است. (171)

تفسير: ..... ص : 21

فَآمِنُوا خَيْراً لَكُمْ و نظير اين است انْتَهُوا خَيْراً لَكُمْ و نصب خيرا به فعل مقدّر است و چون خداوند متعال افراد را به ايمان و خوددارى از تثليث و سه گانه پرستى دعوت نمود، دانسته شد كه آنان را به امرى وادار خواهد كرد از اين رو فرمود: خَيْراً لَكُمْ يعنى كارى را قصد كنيد كه براى شما بهتر است يا مقصود اين است كه كارى را انجام دهيد كه از كفر و تثليث براى شما بهتر است يعنى اگر ايمان آورده و موحّد باشيد برايتان بهتر است از آنچه به آن اعتقاد داريد.

لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ اى اهل كتاب در دين

اشاره

لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً لِلَّهِ وَ لا الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَ مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعاً (172) فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَ يَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِينَ اسْتَنْكَفُوا وَ اسْتَكْبَرُوا فَيُعَذِّبُهُمْ عَذاباً أَلِيماً وَ لا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَ لا نَصِيراً (173)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 23

ترجمه: ..... ص : 23

هرگز مسيح از اين استنكاف نداشت كه بنده خدا باشد و نه فرشتگان مقرّب او (از اين استنكاف داشتند) و آنها كه از عبوديت و بندگى او استنكاف ورزند و تكبر كنند به زودى همه آنها را به سوى خود محشور خواهد كرد (و در رستاخيز بر مى انگيزد) (172)

اما آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند پاداش آنها را به طور كامل خواهد داد و از فضل و بخشش خود بر آنها خواهد افزود، و امّا آنها را كه استنكاف كردند و تكبّر ورزيدند، مجازات دردناكى خواهد كرد و براى خود غير از خدا سرپرست و ياورى نخواهند يافت. (173)

تفسير: ..... ص : 23

لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْداً لِلَّهِ مسيح هرگز عار ندارد از اين كه بنده خدا باشد و هيچگاه عزّت بندگى او را از دست نمى دهد. اصل كلمه استنكاف از نكفت الدمع است و آن هنگامى گفته مى شود كه شخص اشك خويش را با انگشتان دست از گونه اش بر طرف سازد.

لَا الْمَلائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ

اين جمله عطف بر المسيح است يعنى هيچ يك از فرشتگان مقرّب ابا ندارند از اين كه بنده خدا باشند. و يا تقدير آيه اين است: و لا الملائكة المقربون يأنفون من أن يكونوا عبادا للَّه و چون عبدا للَّه دلالت بر آن داشته براى رعايت اختصار حذف شده است.

مَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبادَتِهِ وَ يَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعاً

آنان كه از عبادت خداوند خوددارى كرده به طاعتش معتقد نباشند بزودى همه آنها را يعنى آنان كه از عبادتش استنكاف و تكبر كنند و نيز معترفين به عبوديّت را در محل پاداش و كيفرشان گرد مى آورد، و همگان را بر طبق احوالشان جزا

اشاره

يا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَكُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكُمْ نُوراً مُبِيناً (174) فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ اعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ وَ يَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقِيماً (175)

ترجمه: ..... ص : 24

اى مردم! دليل آشكارى از طرف پروردگارتان براى شما آمد و نور واضحى به سوى شما فرستاديم (174)

اما آنها كه ايمان به خدا آوردند و به آن (كتاب آسمانى) چنگ زدند بزودى همه را در رحمت و فضل خود وارد خواهد ساخت و در راه راستى به سوى خودش هدايت مى كند. (175)

تفسير: ..... ص : 24

منظور از «برهان» و «نور مبين» قرآن است و يا مقصود از «برهان» دين حق يا رسول خدا (ص) است و منظور از «نور مبين» قرآن مى باشد كه از معجزات آشكار آن حضرت است.

فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَ فَضْلٍ آنان كه به خدا ايمان دارند و به نورى كه بر پيامبرش نازل شده تمسك جويند، خداوند آنان را در رحمت و فضل خود يعنى پاداشى كه مستحق آن باشند و تفضل خويش، وارد خواهد كرد.

وَ يَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِراطاً مُسْتَقِيماً و به آنان توفيق مى دهد تا به آنچه خداوند به اولياى خود تفضل كرده برسند و راه برگزيدگان خدا را كه به آنها نعمت داده بپيمايند و از دين آنان يعنى همان راه راستى كه خداوند براى بندگانش برگزيده و آن را راه تكامل آنان قرار داده، پيروى كنند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 25

اشاره

اين سوره مدنى است و عدد آيات آن در مكتب كوفى 120 و در مكتب بصرى 123 آيه است. بصريون نخستين آيه سوره را تا بِالْعُقُودِ و آيه 15 را تا وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ و آيه 23 را تا فَإِنَّكُمْ غالِبُونَ يك آيه دانسته اند.

[فضيلت قرائت اين سوره ]: ..... ص : 27

در روايتى از ابىّ بن كعب نقل شده كه پيامبر (ص) فرمود: هر كس سوره مائده را بخواند به عدد هر يهودى و مسيحى كه در روى زمين است ده حسنه به او داده مى شود و ده گناه از او محو و ده درجه بر درجات او افزوده مى شود. «1»

ابو الجارود از امام باقر (ع) روايت كرده كه هر كس سوره مائده را در روزهاى پنجشنبه بخواند، ايمان خود را به ظلم نمى آميزد و هرگز به خدا شرك نمى آورد. «2»

__________________________________________________

1-

من قرأ سورة المائدة أعطى من الأجر بعدد كل يهودىّ و نصرانىّ يتنفّس فى دار الدنيا عشر حسنات و محى عنه عشر سيّئات و رفع له عشر درجات.

2-

أبو الجارود عن الباقر (ع): من قرأ سورة المائدة فى كلّ يوم خميس لم يلبس إيمانه بظلم و لا يشرك أبدا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 28

[سوره المائدة (5): آيه 1] ..... ص : 28

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لا الْهَدْيَ وَ لا الْقَلائِدَ وَ لا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ

تفسير: ..... ص : 30

«شَعائِرَ»

به معناى نشانه ها و اعمال حج و مفرد آن «شعيره» است و آن عملى است كه نشانه و علامت مناسك حجّ است از قبيل وقوف در مشعر و منى و عرفات و طواف و سعى ميان صفا و مروه و جز اينها. منظور از الشَّهْرَ الْحَرامَ (ماه حرام) ماه حج است.

«هدى»: جمع هديه است، مانند جدى كه جمع جديه مى باشد، و آن چهارپايى است كه به عنوان قربانى به خانه خدا اهدا مى شود.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 31

قلائد جمع قلادة به معنى چيزى است كه به گردن حيوان قربانى مى اندازند، از قبيل كفش و جز آن.

آمّين قصد كنندگان و منظور از قصد كنندگان بيت الحرام كسانى هستند كه به قصد انجام حجّ و عمره رهسپار خانه خدا مى شوند، و حلال شمردن چيزهايى كه در آيه از آن نهى شده، به ضايع كردن و ناديده گرفتن حرمت آنها است

اشاره

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِيرِ وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ وَ الْمُنْخَنِقَةُ وَ الْمَوْقُوذَةُ وَ الْمُتَرَدِّيَةُ وَ النَّطِيحَةُ وَ ما أَكَلَ السَّبُعُ إِلاَّ ما ذَكَّيْتُمْ وَ ما ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلامِ ذلِكُمْ فِسْقٌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجانِفٍ لِإِثْمٍ

تفسير: ..... ص : 33

اعراب جاهلى چيزهاى حرامى را كه در اين آيه ذكر شده مى خوردند به عنوان مثال از گوشت حيوان چهارپايى كه به مرگ طبيعى مى مرد (مردار) استفاده مى كردند و خون را در روده بزرگ حيوان ريخته مى پختند و مى خوردند و مى گفتند: خونى كه روى آتش كباب شود، بر كسى حرام نشده است.

وَ ما أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ و حيواناتى كه هنگام ذبح آنها نام غير خدا برده شود چنان كه مشركان مى گفتند: به نام لات و عزى.

وَ الْمُنْخَنِقَةُ و حيوانى كه خفه شده و بر اثر آن

اشاره

يَسْئَلُونَكَ ما ذا أُحِلَّ لَهُمْ قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ مُكَلِّبِينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللَّهُ فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَ اذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَرِيعُ الْحِسابِ (4)

ترجمه: ..... ص : 36

از تو سؤال مى كنند چه چيزها براى آنها حلال شده است، بگو آنچه پاكيزه است براى شما حلال گرديده، و (نيز صيد) حيوانات شكارى از آنچه خداوند به شما تعليم داده به آنها ياد داده ايد (براى شما حلال است) پس از آنچه اين حيوانات براى شما (صيد مى كنند و) نگاه مى دارند بخوريد و نام خدا را (به هنگام فرستادن حيوان براى شكار) بر آن ببريد و از خدا بپرهيزيد كه خداوند سريع الحساب است. (4) ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 37

تفسير: ..... ص : 37

ما ذا مبتدا و أحل لهم خبر آن است، يعنى چه چيز از خوراكيها براى آنها حلال شده است؟ گويى هنگامى كه خوردنيهاى حرام بر آنها خوانده شد، از خوردنيهايى كه بر ايشان حلال گرديده بود پرسيدند، و چون يسئلونك به صيغه مغايب است، براى نقل سخن آنان نفرموده: ما ذا أحل لنا. و اين چنان است كه بگويى: أقسم زيد ليفعلن و اگر لأفعلن و أحل لنا گفته مى شد جايز بود.

قُلْ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ بگو چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شده است، و مقصود هر چيزى است كه در كتاب و سنّت حكم به حرمت آن نشده باشد.

وَ ما عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوارِحِ عطف است بر الطيبات يعنى و صيد ما علمتم، مضاف حذف شده است، يا اين كه «ما» شرطيّه و جواب آن فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ است، منظور از جوارح نزد ائمه (ع) حيوانات شكارى است و از امام صادق (ع) روايت شده كه فرمود: جز حيوانى را كه تذكيه كرده ايد مخوريد، مگر اين كه سگ تعليم يافته آن را بكشد، زيرا هر يك از حيوانات درنده شكار را براى خود صيد

اشاره

الْيَوْمَ أُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّباتُ وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ إِذا آتَيْتُمُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ مُحْصِنِينَ غَيْرَ مُسافِحِينَ وَ لا مُتَّخِذِي أَخْدانٍ وَ مَنْ يَكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرِينَ (5)

ترجمه: ..... ص : 38

امروز چيزهاى پاكيزه براى شما حلال شد و (همچنين) غذاى اهل كتاب براى شما حلال است و غذاى شما براى آنها حلال مى باشد و (نيز) زنان پاكدامن از مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب حلال هستند، هنگامى كه مهر آنها را بپردازيد و پاكدامن باشيد نه زناكار و نه دوست پنهانى و نامشروع گيريد و كسى كه انكار كند آنچه را بايد به آن ايمان بياورد اعمال او باطل و بى اثر مى گردد و در سراى ديگر از زيانكاران خواهد بود. (5)

تفسير: ..... ص : 38

«طيبات» بر هر يك از خوراكيهاى پاكيزه اطلاق مى شود جز طعامى كه،

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 39

دليلى بر حرمت آن وجود داشته باشد.

وَ طَعامُ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ حِلٌّ لَكُمْ درباره اين طعام اختلاف كرده اند برخى گفته اند: مقصود ذبيحه هاى اهل كتاب است. و امام صادق (ع) فرموده:

منظور حبوبات و دانه هاى خوراكى و چيزهايى است كه محتاج به تذكيه نمى باشد.

وَ طَعامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ و غذاى شما براى آنها حلال است پس باكى بر شما نيست كه آنها را اطعام كنيد.

وَ الْمُحْصَناتُ مقصود زنان آزاده و پاك دامنند. و اين كه خصوص اينها را نام برده براى اين است كه مؤمنان را تحريك كند تا آنها را براى ازدواج انتخاب كنند و گرنه ازدواج با زنان غير عفيف و نيز كنيزان مسلمان هم صحيح است.

وَ الْمُحْصَناتُ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اصحاب ما گويند: اينان آن دسته از زنان اهل كتابند كه به اسلام گرويده باشند، و ذكر اين مطلب به خاطر اين است كه گروهى از مردم مايل نبودند با تازه مسلمانان از كفار ازدواج كنند آنها استدلال مى كردند به آيات: وَ لا

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِكُمْ وَ أَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَ إِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضى أَوْ عَلى سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيداً طَيِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ مِنْهُ ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (6)

ترجمه: ..... ص : 40

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هنگامى كه براى نماز به پا خاستيد صورت و دستها را تا آرنج بشوييد و سر و پاها را تا مفصل (يا برآمدگى پشت پا) مسح كنيد و اگر جنب باشيد خود را بشوييد (غسل كنيد) و اگر بيمار يا مسافر باشيد يا يكى از شما از محل پستى آمده (قضاى حاجت كرده) يا با زنان تماس گرفته باشيد (آميزش جنسى كرده ايد) و آب (براى غسل يا وضو) نيابيد با خاك پاكى تيمّم كنيد و از آن بر صورت (پيشانى) و دستها بكشيد، خداوند نمى خواهد مشكلى براى شما ايجاد كند، بلكه مى خواهد شما را پاك سازد و نعمتش را بر شما تمام نمايد شايد شكر او را به جا آوريد. (6)

تفسير: ..... ص : 40

إِذا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ نظير فَإِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ است، و مقصود

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 41

اين است كه هر گاه اراده بر پا داشتن نماز را داشتيد بنا بر اين از اراده فعل تعبير به خود فعل شده است، زيرا فعل با قصد و اراده انجام مى شود، و كسى كه براى انجام عملى به پا خاسته ناگزير قصد آن را داشته است، از اين رو از اراده انجام آن تعبير به انجام دادن شده است.

فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ صورتها را به هنگام وضو بشوييد، حد صورت از نظر طول از محل روييدن موى سر تا محل سرازير شدن موى چانه و از نظر عرض ما بين انگشت ابهام و ميانه است.

وَ أَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرافِقِ و دستها و مرفقها را بشوييد. مرافق جمع مرفق است.

مرفق آن قسمت از دست است كه انسان بدان تكيه مى كند.

در اين آيه دليلى وجود

اشاره

وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ مِيثاقَهُ

تفسير: ..... ص : 44

وَ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ منظور از «نعمة اللَّه» نعمت اسلام است.

وَ مِيثاقَهُ الَّذِي واثَقَكُمْ بِهِ و پيمان محكمى كه خداوند با شما بست، مقصود همان پيمان و بيعتى است كه رسول خدا (ص)- در موقع مسلمان شدن- از آنان گرفت تا در هر حال خدا را اطاعت كنند، و آنها هم پذيرفتند و گفتند: شنيديم و اطاعت كرديم.

بعضى گفته اند: مقصود مطالبى از قبيل حرام بودن محرّمات و وجوب ولايت و جز اينهاست كه پيامبر اكرم (ص) در حجّة الوداع براى آنان بيان كرد. و اين قول از امام باقر (ع) نقل شده است.

وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ به على متعدّى شده است، زيرا به معناى اين است كه خشم و كينه شما نسبت به مشركان وادارتان نكند عَلى أَلَّا تَعْدِلُوا كه عدالت را رها كنيد و با انتقام گرفتن از آنان به آنها تعدّى نماييد و با ارتكاب

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (11)

ترجمه: ..... ص : 45

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! نعمتى را كه خدا به شما بخشيد به ياد آوريد، آن زمان كه جمعى (از دشمنان) قصد داشتند دست به سوى شما دراز كنند (و شما را از ميان بردارند)، اما خدا دست آنها را از شما بازداشت، از خدا بپرهيزيد، و مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل (و تكيه) كنند. (11)

تفسير: ..... ص : 45

روايت شده است كه رسول خدا (ص) با جمعى از اصحاب خود بر يهوديان بنى نضير وارد شد تا براى پرداخت ديه دو تن از هم پيمانان خويش كه يكى از اصحابش آنان را به قتل رسانده بود و ديه آنها بر آن حضرت لازم بود، از آنان قرض يا كمك بگيرد. بنى نضير پس از استماع سخنان رسول خدا (ص) از حضرت تقاضا كردند كه بنشينند تا پس از پذيرايى مبلغى را كه از ايشان مطالبه كرده بود بپردازند، ولى تصميم گرفتند كه پيامبر (ص) را- ناجوانمردانه- به قتل برسانند. در اين هنگام خداوند به وسيله جبرئيل آن حضرت را از سوء قصد آنان آگاه ساخت و به اتفاق اصحاب از آن جا خارج شدند، و اين خود يكى از معجزات پيامبر اسلام (ص) است.

گفته مى شود: بسط إليه كفه، هر گاه به شدّت به او يورش برد، و معناى بسط يد دست درازى به كسى است كه مورد حمله قرار گرفته است.

و «كف»: به معناى بازداشتن است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 46

اشاره

فَبِما نَقْضِهِمْ مِيثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِيَةً يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ وَ لا تَزالُ تَطَّلِعُ عَلى خائِنَةٍ مِنْهُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِنْهُمْ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اصْفَحْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (13) وَ مِنَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّا نَصارى أَخَذْنا مِيثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ فَأَغْرَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ وَ سَوْفَ يُنَبِّئُهُمُ اللَّهُ بِما كانُوا يَصْنَعُونَ (14)

ترجمه: ..... ص : 48

اما به خاطر پيمان شكنى، آنها را از رحمت خويش دور ساختيم و دلهاى آنها را سخت و سنگين نموديم (تا آنجا كه) سخنان (خدا) را از مورد خودش تحريف مى كنند و بخشى از آنچه را به آنها گوشزد شده بود فراموش كردند، پيوسته به خيانتى (تازه) از آنها آگاه مى شوى، مگر عدّه كمى از آنها، ولى از آنها درگذر و صرف نظر كن كه

__________________________________________________

لأكرمنك ولى اگر حرف قسم محذوف باشد غالبا ذكر لام لازم است و گاهى هم ذكر نمى شود، گرچه حرف قسم محذوف باشد (معجم النحو، ص 306).- م.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 49

خداوند نيكوكاران را دوست مى دارد (13)

و از كسانى كه ادّعاى نصرانيّت (و يارى مسيح) داشتند (نيز) پيمان گرفتيم ولى آنها قسمت قابل ملاحظه اى از آنچه را به آنان تذكر داده شده بود به دست فراموشى سپردند لذا در ميان آنها تا دامنه قيامت عداوت و دشمنى افكنديم و خداوند در آينده آنها را از آنچه انجام داده اند (و نتايج آن) آگاه خواهد ساخت. (14)

تفسير: ..... ص : 49

لَعَنَّاهُمْ آنان را طرد و از رحمت خود دور كرديم، وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِيَةً و توفيق را از آنان سلب و از الطاف خويش محرومشان ساختم، تا آنجا كه دلهاى آنان سخت گرديد.

«قسوة» ضدّ نرمى و نازكى، و به معناى سخت است قسية نيز قرائت شده يعنى دلهاى آنان را پست و ناخالص قرار داديم.

يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ بيان كننده قساوت قلب آنان مى باشد، زيرا تغيير دادن سخن خداوند و دروغ بستن به او ناشى از سنگدلى آنان است.

وَ نَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ و از بهره كامل مواعظ و احكام الهى كه در تورات بيان شده

اشاره

يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيراً مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتابِ وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَ كِتابٌ مُبِينٌ (15) يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ سُبُلَ السَّلامِ وَ يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَ يَهْدِيهِمْ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (16)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 51

ترجمه: ..... ص : 51

اى اهل كتاب! پيامبر ما به سوى شما آمد و بسيارى از حقايق كتاب آسمانى را كه شما كتمان كرديد، روشن مى سازد و از بسيارى از آن كه فعلا مورد نياز نبوده) صرف نظر مى نمايد، از طرف خدا نور و كتاب آشكارى به سوى شما آمد (15)

خداوند به بركت آن، كسانى كه از خشنودى او پيروى كنند به راههاى سلامت هدايت مى كند، و از تاريكيها- به فرمان خود- به سوى روشنايى مى برد و آنها را به راه راست رهبرى مى نمايد. (16)

تفسير: ..... ص : 51

اين آيه يهود و نصارا را مخاطب قرار داده و مى فرمايد: قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا فرستاده ما محمّد (ص) به سوى شما آمد يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيراً مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ تا بسيارى از مطالب كتابهاى آسمانى را از قبيل سنگسار كردن زناكاران و امور ديگرى كه تحريف كرديد، براى شما بيان كند.

وَ يَعْفُوا عَنْ كَثِيرٍ و از بسيارى از مطالبى كه شما كتمان مى كنيد صرف نظر كرده و آنها را بيان نمى كند. حسن گويد: بسيارى از خطاهاى شما را مى بخشد و شما را در برابر آنها مؤاخذه نمى كند.

قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ منظور از «نور» حضرت محمّد (ص) است، زيرا مردم به بركت وجود او هدايت مى يابند، هم چنان كه با نور هدايت مى شوند. و گفته اند: منظور قرآن است زيرا از تاريكيهاى دودلى و شرك پرده بر مى دارد.

وَ كِتابٌ مُبِينٌ و كتابى كه آنچه را از حق بر مردم پوشيده است آشكار مى كند، يا بيان كننده اى است كه معجزه بودن آن آشكار است.

يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَهُ خداوند به وسيله قرآن- و به قولى به وسيله پيامبر- كسانى را كه تابع خشنودى او باشند هدايت

اشاره

لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ الْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَ أُمَّهُ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما يَخْلُقُ ما يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (17) وَ قالَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصارى نَحْنُ أَبْناءُ اللَّهِ وَ أَحِبَّاؤُهُ قُلْ فَلِمَ يُعَذِّبُكُمْ بِذُنُوبِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ بَشَرٌ مِمَّنْ خَلَقَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَيْنَهُما وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ (18)

ترجمه: ..... ص : 52

به طور مسلّم آنها كه گفتند خدا مسيح بن مريم است كافر شدند، بگو اگر خدا بخواهد مسيح بن مريم و مادرش و همه كسانى را كه در روى زمين هستند هلاك كند چه كسى مى تواند جلوگيرى كند؟

(آرى)براى خداست حكومت آسمانها و زمين و آنچه در ميان آن دو قرار دارد، هر چه بخواهد مى آفريند (حتى انسانى از مادر و بدون پدر مانند مسيح) و او بر هر چيزى قدرت دارد (17)

يهود و نصارا مى گفتند ما فرزندان خدا و دوستان (خاص) او هستيم، بگو: پس چرا ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 53

شما را در برابر گناهانتان مجازات مى كند؟، بلكه شما انسانى هستيد از مخلوقات او، هر كس را بخواهد (و شايسته بيند) مى بخشد، و هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) مجازات مى كند، و حكومت آسمانها و زمين و آنچه در ميان آنها است از آن اوست، و بازگشت همه موجودات به سوى اوست. (18)

تفسير: ..... ص : 53

خداوند مسيحيان را به واسطه گفتن اين سخن (كه مسيح بن مريم خداست) كافر دانست. گفته اند: طايفه اى از مسيحيان مسيح بن مريم را به طور قطع خدا مى دانستند و برخى گفته اند: مذهب نصرانيان منجر به الوهيّت مسيح مى شد گرچه با صراحت آن را ابراز نمى كردند، زيرا آنان معتقد بودند مسيح مى آفريند و زنده مى كند و ميميراند و امور عالم را اداره مى كند.

فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً يعنى چه كسى قادر است چيزى از قدرت و مشيّت خداوند را مانع شود؟ إِنْ أَرادَ أَنْ يُهْلِكَ اگر خدا اراده كند كسانى را كه مسيح و مادرش را خدا مى دانند، هلاك كند؟

عطف مَنْ فِي الْأَرْضِ بر المسيح و امّه براى دلالت بر اين

اشاره

يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ عَلى فَتْرَةٍ مِنَ الرُّسُلِ أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ فَقَدْ جاءَكُمْ بَشِيرٌ وَ نَذِيرٌ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (19)

ترجمه: ..... ص : 54

اى اهل كتاب! رسول ما به سوى شما آمد در حالى كه به دنبال «فترت» ميان پيامبران حقايق را براى شما بيان مى كند. مبادا (روز قيامت بگوييد) نه بشارت دهنده اى به سوى ما آمد، و نه بيم دهنده اى، (هم اكنون پيامبر) بشارت دهنده و بيم دهنده به سوى شما آمد و خداوند بر همه چيز تواناست. (19)

تفسير: ..... ص : 54

يا أَهْلَ الْكِتابِ قَدْ جاءَكُمْ رَسُولُنا يُبَيِّنُ لَكُمْ معنايش اين است كه اى اهل كتاب فرستاده ما به سوى شما آمد تا احكام دين و شرع را، يا مطالبى را كه كتمان مى كرديد، براى شما بيان كند و يا معنايش اين است كه رسول ما به سوى شما آمد تا بيان حقايق را به طور كلى در اختيار شما قرار دهد. يبين لكم در محل نصب و به معناى مبينا لكم است.

عَلى فَتْرَةٍ متعلق به جاءكم است يعنى فرستاده ما در دوران فترت كه

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 55

پيامبرى مبعوث نشد و وحى الهى منقطع گرديده بود، به سوى شما آمد.

أَنْ تَقُولُوا ما جاءَنا مِنْ بَشِيرٍ وَ لا نَذِيرٍ به خاطر ناخوشايند بودن اين كه بگوييد پيامبرى به سوى ما نيامد تا ما را به پاداش بشارت دهد و از كيفر بترساند.

فَقَدْ جاءَكُمْ متعلّق به محذوفى است كه تقديرش: لا تعتذروا فقد جاءكم است. و درباره دوران فترت اختلاف است.

دانشمندان و مورخان گفته اند: بين ميلاد عيسى (ع) و محمد (ص) 560 سال فاصله بوده است و گفته شده: ششصد سال، و كلبى گويد: فاصله ميان موسى و عيسى هزار و هفتصد سال بود و در اين مدت هزار پيامبر وجود داشته است، ولى ميان عيسى و محمّد (ص) چهار پيامبر

اشاره

وَ إِذْ قالَ مُوسى لِقَوْمِهِ يا قَوْمِ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ جَعَلَ فِيكُمْ أَنْبِياءَ وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً وَ آتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ (20) يا قَوْمِ ادْخُلُوا الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ الَّتِي كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَ لا تَرْتَدُّوا عَلى أَدْبارِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِينَ (21) قالُوا يا مُوسى إِنَّ فِيها قَوْماً جَبَّارِينَ وَ إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها حَتَّى يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنْ يَخْرُجُوا مِنْها فَإِنَّا داخِلُونَ (22)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 56

ترجمه: ..... ص : 56

(به ياد آوريد) هنگامى را كه موسى به قوم خود گفت اى قوم! نعمت خدا را بر خود متذكر شويد، هنگامى كه در ميان شما پيامبرانى قرار داد (و زنجير استعمار فرعونى را شكست) و شما را صاحب اختيار خود قرار داد و به شما چيزهايى بخشيد كه به هيچ يك از جهانيان نداده بود (20)

اى قوم! به سرزمين مقدّسى كه خداوند براى شما مقرّر داشته وارد شويد و به پشت سر خود بازنگرديد (و عقب نشينى نكنيد) كه زيانكار خواهيد شد (21)

گفتند اى موسى در آن (سرزمين) جمعيّتى ستمگرند و ما هرگز وارد آن نمى شويم تا آنها خارج شوند، اگر آنها از آن خارج شوند ما وارد خواهيم شد. (22)

تفسير: ..... ص : 56

در ميان هيچ امّتى به اندازه بنى اسرائيل پيامبرانى مبعوث نشده اند، و اين از جمله نعمتهايى بود كه خداوند در اختيار آنان قرار داده بود.

وَ جَعَلَكُمْ مُلُوكاً و شما را پادشاهان قرار داد، زيرا خداى سبحان سلطنت فرعون و قدرت ستمگران را در اختيار آنان قرار داد و گفته اند: بنى اسرائيل نزد قبطيان برده بودند، و خداى سبحان نجات آنان را از اين بردگى ملك (پادشاهى) ناميده است.

وَ آتاكُمْ ما لَمْ يُؤْتِ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ امور بزرگ و خارق العاده اى همچون شكافتن دريا و سايه افكندن ابر بر بالاى سرتان و جز اينها را كه به هيچ يك از جهانيان نداده بود، به شما اختصاص داد. و گفته اند: منظور از «عالمين» مردم معاصر با آنانند.

الْأَرْضَ الْمُقَدَّسَةَ مقصود سرزمين بيت المقدس است، برخى گفته اند:

منظور فلسطين و دمشق و قسمتى از اردن است و گفته اند: منظور شام است.

بيت المقدس محل استقرار پيامبران و سكونت مؤمنان بود.

الَّتِي كَتَبَ

اشاره

قالَ رَجُلانِ مِنَ الَّذِينَ يَخافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمُ الْبابَ فَإِذا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غالِبُونَ وَ عَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (23) قالُوا يا مُوسى إِنَّا لَنْ نَدْخُلَها أَبَداً ما دامُوا فِيها فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ (24) قالَ رَبِّ إِنِّي لا أَمْلِكُ إِلاَّ نَفْسِي وَ أَخِي فَافْرُقْ بَيْنَنا وَ بَيْنَ الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ (25) قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَيْهِمْ أَرْبَعِينَ سَنَةً يَتِيهُونَ فِي الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقِينَ (26)

ترجمه: ..... ص : 57

دو نفر از مردانى كه از خدا مى ترسيدند و خداوند به آنها نعمت (عقل و ايمان و شهامت) داده بود، گفتند شما وارد دروازه شهر آنان شويد هنگامى كه وارد شديد پيروز خواهيد شد و بر خدا توكل كنيد اگر ايمان داريد (23)

(بنى اسرائيل) گفتند اى موسى تا آنها در آن جا هستند، ما هرگز وارد آن نخواهيم شد. تو و پروردگارت برويد و (با آنان) جنگ كنيد، ما همين جا نشسته ايم!! (24)

(موسى) گفت پروردگارا! من تنها اختيار خود و برادرم را دارم ميان من و اين جمعيّت گنهكار جدايى بيفكن! (25)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 58

خداوند (به موسى) فرمود: اين سرزمين تا چهل سال بر آنها ممنوع است (و به آن نخواهند رسيد) پيوسته در زمين سرگردان خواهند بود و درباره (سرنوشت) اين جمعيّت گنهكار غمگين مباش. (26)

تفسير: ..... ص : 58

آن دو مرد كالب و يوشع بودند يعنى دو تن كه از خدا مى ترسيدند، و گويى گفته شده: دو مرد از پرهيزگاران بودند. برخى گفته اند: «واو» در «يخافون» براى بنى اسرائيل است يعنى دو تن از ستمگران كه بنى اسرائيل از آنان مى ترسيدند، و بر دين موسى بودند هنگامى كه خبر موسى (ع) به آنان رسيد نزد او رفتند و از او پيروى كردند.

أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا خداوند نعمت ايمان را به آن دو بخشيد.

سعيد بن جبير «يخافون» را به ضم يا (يخافون) قرائت كرده است. كالب و يوشع به پيروان خود گفتند: «عمالقه» «1» مردمان تنومندى هستند كه دليرى و بى باكى در آنها نيست پس بيمى به دل راه ندهيد و به طرف آنان پيشروى كنيد، البته شما بر آنها پيروز خواهيد شد.

و مى توان گفت

اشاره

وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبا قُرْباناً فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِما وَ لَمْ يُتَقَبَّلْ مِنَ الْآخَرِ قالَ لَأَقْتُلَنَّكَ

تفسير: ..... ص : 62

منظور از دو فرزند آدم همان هابيل و قابيل است. خداوند متعال به آدم (ع) وحى فرستاد كه قابيل خواهر همزاد هابيل و هابيل خواهر همزاد قابيل را به عقد ازدواج خود درآورند. خواهر قابيل زيباتر از خواهر هابيل بود، و قابيل نسبت به او حسادت ورزيد و به ازدواج با خواهر هابيل رضايت نداد. آدم به آن دو دستور داد قربانى به درگاه خدا تقديم دارند از هر يك پذيرفته شد، با خواهر زيباتر ازدواج كند. آنها قبول كردند، و قربانى هابيل [كه آن را از بهترين گوسفندان خود انتخاب كرده بود] پذيرفته شد، و آتشى آمد و آن را سوزاند، و پس از آن، كينه و حسادت قابيل نسبت به هابيل بيشتر شد و او را تهديد به قتل كرد.

وَ اتْلُ

اشاره

فَبَعَثَ اللَّهُ غُراباً يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوارِي سَوْأَةَ أَخِيهِ قالَ يا وَيْلَتى أَ عَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ فَأُوارِيَ سَوْأَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنَ النَّادِمِينَ (31)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 64

ترجمه: ..... ص : 64

سپس خداوند زاغى را فرستاد كه در زمين جستجو (و كندوكاو) مى كرد تا به او نشان دهد چگونه جسد برادر خود را دفن كند. او گفت: واى بر من! آيا من نمى توانم مثل اين زاغ باشم و جسد برادر خود را دفن كنم و سرانجام (از ترس رسوايى و اثر فشار و جدان از كار خود) پشيمان شد. (31)

تفسير: ..... ص : 64

روايت شده است كه چون قابيل برادر خود را كشت، او را در بيابان رها كرد، و نمى دانست با او چه كند؟ تا اين كه درندگان قصد دريدن آن را نمودند، از اين رو مدّتى جسد برادر را كه در داخل كيسه اى از چرم گذارده بود بر دوش مى كشيد، تا اين كه بوى آن بلند شد و پرندگان و حيوانات درنده اطراف جسد را گرفتند. در آن هنگام (چنان كه قرآن مى گويد) خداوند دو زاغ را فرستاد و آنها با يكديگر جنگيدند، تا اين كه يكى از آن دو ديگرى را كشت. آن گاه با منقار و دو پاى خود گودالى را حفر كرد و پس از آن جسد زاغ مرده را درون گودال افكند.

قالَ يا وَيْلَتى أَ عَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هذَا الْغُرابِ پس قابيل از غفلت و بى خبرى خود ناراحت شد و فرياد برآورد كه اى واى بر من! آيا من بايد ناتوان باشم از اين كه مانند اين زاغ جسد برادرم را دفن كنم؟

لِيُرِيَهُ تا خداوند يا زاغ به او نشان دهد، يعنى به او بياموزد، از اين رو كه زاغ موجب شد تا قابيل از چگونگى دفن جسد برادرش آگاه شود. گويى زاغ قصد آموختن آن را به قابيل داشته است.

سَوْأَةَ به

اشاره

مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى بَنِي إِسْرائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعاً وَ مَنْ أَحْياها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ (32)

ترجمه: ..... ص : 65

به همين جهت بر بنى اسرائيل مقرّر داشتيم كه هر كس انسانى را بدون ارتكاب قتل يا فساد در روى زمين بكشد، چنان است كه گويى همه انسانها را كشته و هر كس انسانى را از مرگ رهايى بخشد چنان است كه گويى همه مردم را زنده كرده است، و رسولان ما با دلايل روشن به سوى بنى اسرائيل آمدند اما بسيارى از آنها، تعدّى و اسراف، در روى زمين كردند. (32)

تفسير: ..... ص : 65

مِنْ أَجْلِ ذلِكَ يعنى به اين سبب و علّت، أجل از ريشه أجل عليهم شرا است، يعنى شر و جنايتى بر آنها وارد كرد. پس هر گاه به كسى بگويى: من به خاطر تو چنين كردم، مانند اين است كه خواسته اى عمل او را برگزينى و آن را بر خود لازم بشمرى، و قول عرب كه مى گويد: من جراك فعلت. (به خاطر تو انجام دادم) دلالت بر همين معنا دارد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 66

ذلك اشاره است به قتل مذكور و «من» براى ابتداى غايت است، يعنى مقرّر داشتن ما بر بنى اسرائيل [كه هر كس انسانى را بى جهت بكشد چنان است كه گويى همه انسانها را كشته است ] به سبب اين قتل آغاز شد. من اجل ذلك به كسر همزه نيز قرائت شده، سپس همزه مخفّف و كسره آن بر نون (من) واقع شده است.

أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ هر كس انسانى را بدون اين كه قتلى مرتكب شده باشد، يعنى نه به عنوان قصاص كردن، بكشد، أَوْ فَسادٍ فِي الْأَرْضِ يا بدون اين كه در روى زمين فساد نموده بكشد يعنى اعلان جنگ با خدا و رسول و ناامن ساختن

اشاره

إِنَّما جَزاءُ الَّذِينَ يُحارِبُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً أَنْ يُقَتَّلُوا أَوْ يُصَلَّبُوا أَوْ تُقَطَّعَ أَيْدِيهِمْ وَ أَرْجُلُهُمْ مِنْ خِلافٍ أَوْ يُنْفَوْا مِنَ الْأَرْضِ ذلِكَ لَهُمْ خِزْيٌ فِي الدُّنْيا وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ (33) إِلاَّ الَّذِينَ تابُوا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَقْدِرُوا عَلَيْهِمْ فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (34)

ترجمه: ..... ص : 67

كيفر آنها كه با خدا و پيامبر به جنگ برمى خيزند و در روى زمين دست به فساد مى زنند، (و با تهديد به اسلحه به جان و مال و ناموس مردم حمله مى برند) اين است كه اعدام شوند يا به دار آويخته گردند يا (چهار انگشت از) دست راست و پاى چپ آنها بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد گردند. اين رسوايى آنها در دنياست و در آخرت مجازات بزرگى دارند. (33)

مگر آنها كه قبل از دست يافتن شما بر آنان توبه كنند، بدانيد (خدا توبه آنها را مى پذيرد) خداوند آمرزنده و مهربان است. (34)

تفسير: ..... ص : 67

كلمه «إنما» مفيد اين معناست كه كيفر آنان كه با خدا و رسولش به جنگ برمى خيزند جز اين نيست.

يُحارِبُونَ اللَّهَ يعنى با اولياى خدا مى جنگند نظير آيه: إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ «كسانى كه [دوستان ] خدا را مى آزارند» (احزاب/ 57).

وَ رَسُولَهُ و با پيامبر خدا جنگ مى كنند، جنگ با مسلمانان هم در حكم جنگ با فرستاده خداست.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 68

وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً و در روى زمين فساد مى كنند و يا چون كه سعى و تلاش آنان در روى زمين در راه فساد بوده، به منزله اين است كه گفته شود:

و يفسدون فى الأرض فسادا. و مى توان گفت فسادا مفعول له است، يعنى للفساد.

از ائمّه معصومين (ع) روايت شده كه فرموده اند: محارب كسى است كه سلاح بردارد و راهها را ناامن كند، و كيفر او به اندازه استحقاق اوست، اگر علاوه بر ارتكاب قتل مال كسى را گرفته باشد مجازاتش اين است كه كشته و به دار آويخته شود و اگر تنها مرتكب قتل شده كيفر او

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ وَ جاهِدُوا فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (35) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ أَنَّ لَهُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً وَ مِثْلَهُ مَعَهُ لِيَفْتَدُوا بِهِ مِنْ عَذابِ يَوْمِ الْقِيامَةِ ما تُقُبِّلَ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ

تفسير: ..... ص : 69

وسيلة هر چه بدان به خدا تقرّب جسته شود از قبيل عبادات و ترك زشتيها، و از پيامبر گرامى است كه: «براى من از خدا «وسيله» را مسألت كنيد، كه درجه اى

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 70

است در بهشت و تنها يكى از بندگان خدا به آن جا مى رسد و من اميدوارم كه همان بنده باشم». اصبغ بن نباته از على (ع) روايت كرده كه در بهشت دو مرواريد در زير عرش است يكى زرد و ديگرى سفيد. در هر يك از آنها هفتاد هزار غرفه است [كه درها و جامهاى آن از يك ماده است ] مرواريد سفيد همان «وسيله» است كه از آن محمّد (ص) و اهل بيت او و مرواريد زرد، براى ابراهيم و خاندانش مى باشد.

لِيَفْتَدُوا بِهِ تا آن وسيله را براى نجات جان خود فديه قرار دهند. و اين تمثيلى است براى نازل شدن عذاب بر آنها، و اين كه به هيچ رو راه نجات ندارند.

«لو» و ما بعد آن خبر إن است، و با وجود اين كه آنچه در آيه [به عنوان فدية] ذكر شده دو چيز است، ضمير در «به»

اشاره

وَ السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما جَزاءً بِما كَسَبا نَكالاً مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ (38) فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللَّهَ يَتُوبُ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (39) أَ لَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (40)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 71

ترجمه: ..... ص : 71

دست مرد دزد و زن دزد را به كيفر عملى كه انجام داده اند به عنوان يك مجازات الهى قطع كنيد، و خداوند توانا و حكيم است (38)

اما آن كس كه پس از ستم كردن، توبه و جبران نمايد، خداوند توبه او را مى پذيرد زيرا خداوند آمرزنده و مهربان است (39)

آيا نمى دانى كه خداوند مالك و حكمران آسمانها و زمين است؟ هر كس را بخواهد (و شايسته ببيند) مجازات مى كند و هر كس را بخواهد (و شايسته بداند) مى بخشد و خداوند بر هر چيزى قادر است. (40)

تفسير: ..... ص : 71

السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ مرفوعند بنا بر مبتدا بودن، و خبر محذوف و چنان است كه گفته شده: و فيما فرض عليكم السارق و السارقة يعنى حكم السارق و ... و مى توان گفت فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُما خبر است و علت اين كه «فاء» بر سر خبر در آمده اين است كه السَّارِقُ وَ السَّارِقَةُ معناى شرط دارند، زيرا معناى آيه اين است كه اگر زن و يا مردى مرتكب سرقت شد، دستشان را قطع كنيد نظير آيه مورد بحث است آيه: فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُما (تحريم/ 4) كه به تثنيه آوردن مضاف اليه اكتفاء شده و مضاف به صورت جمع آمده است. و ابن مسعود كه و السارقون و السارقات فاقطعوا أيمانهم قرائت كرده دليل بر اين است كه مقصود قطع دست راست هر زن و مرد دزد است.

قطع دست مشروط به اين است كه مبلغ سرقت شده حد اقل يك ربع دينار «1» باشد، و از جاى محفوظى به سرقت برده شود. نظر شافعى و مالكى نيز همين است،

__________________________________________________

1- «دينار» عبارت است از يك مثقال شرعى طلاى مسكوك و مثقال شرعى

اشاره

يا أَيُّهَا الرَّسُولُ لا يَحْزُنْكَ الَّذِينَ يُسارِعُونَ فِي الْكُفْرِ مِنَ الَّذِينَ قالُوا آمَنَّا بِأَفْواهِهِمْ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قُلُوبُهُمْ وَ مِنَ الَّذِينَ هادُوا سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ سَمَّاعُونَ لِقَوْمٍ آخَرِينَ لَمْ يَأْتُوكَ يُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ يَقُولُونَ إِنْ أُوتِيتُمْ هذا فَخُذُوهُ وَ إِنْ لَمْ تُؤْتَوْهُ فَاحْذَرُوا وَ مَنْ يُرِدِ اللَّهُ فِتْنَتَهُ فَلَنْ تَمْلِكَ لَهُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً أُولئِكَ الَّذِينَ لَمْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يُطَهِّرَ قُلُوبَهُمْ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظِيمٌ (41)

ترجمه: ..... ص : 72

اى فرستاده (خدا)! آنها كه با زبان مى گويد ايمان آورده ايم و قلب آنها ايمان نياورده و در مسير كفر بر يكديگر سبقت مى جويند تو را اندوهگين نكند و (همچنين) از يهوديان (كه اين راه را مى پيمايند) آنها زياد به سخنان تو گوش مى دهند تا دستاويزى براى تكذيب تو بيابند، آنها جاسوسان جمعيّت ديگرى هستند كه خود آنها نزد تو نيامده اند، آنها سخنان را از محل خود تحريف مى كنند، و مى گويند اگر اين را (كه ما مى خواهيم) به شما دادند (و محمّد بر طبق خواسته شما داورى كرد) بپذيريد و الا دورى كنيد (و عمل ننماييد) و كسى را كه خدا (بر اثر گناهان پى در پى) بخواهد مجازات كند قادر به دفاع از او نيستى. آنها كسانى هستند كه خدا نخواسته است دلهايشان را پاك كند، در دنيا رسوايى و در آخرت مجازات بزرگ نصيب آنان خواهدشد. (41)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 73

تفسير: ..... ص : 73

اشاره

سَمَّاعُونَ لِلْكَذِبِ أَكَّالُونَ لِلسُّحْتِ فَإِنْ جاؤُكَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ فَلَنْ يَضُرُّوكَ شَيْئاً وَ إِنْ حَكَمْتَ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (42) وَ كَيْفَ يُحَكِّمُونَكَ وَ عِنْدَهُمُ التَّوْراةُ فِيها حُكْمُ اللَّهِ ثُمَّ يَتَوَلَّوْنَ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ ما أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنِينَ (43) إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فِيها هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتابِ اللَّهِ وَ كانُوا عَلَيْهِ شُهَداءَ فَلا تَخْشَوُا النَّاسَ وَ اخْشَوْنِ وَ لا تَشْتَرُوا بِآياتِي ثَمَناً قَلِيلاً وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ (44)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 76

ترجمه: ..... ص : 76

آنها بسيار به سخنهاى تو گوش مى دهند تا آن را تكذيب كنند، مال حرام، فراوان مى خورند. اگر نزد تو آمدند در ميان آنان داورى كن يا (اگر صلاح بود) آنها را به حال خود واگذار و اگر از آنها صرف نظر كنى به تو زيان نمى رسانند و اگر ميان آنها داورى كنى با عدالت داورى كن كه خدا عادلان را دوست دارد (42)

آنها چگونه تو را به داورى مى طلبند در حالى كه تورات نزد ايشان است و در آن حكم خدا هست (وانگهى) پس از داورى خواستن، از حكم تو روى مى گردانند و آنها مؤمن نيستند (43)

ما تورات را نازل كرديم كه در آن هدايت و نور بود و پيامبران كه در برابر فرمان خدا تسليم بودند، با آن، براى يهوديان حكم مى كردند و (همچنين) علما و دانشمندان به اين كتاب الهى كه به آنها سپرده شده بود، و بر آن گواه بودند داورى مى نمودند.

بنا بر اين (از داورى كردن بر طبق آيات

اشاره

وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَ الْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَ الْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَ الْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَ السِّنَّ بِالسِّنِّ وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (45)

ترجمه: ..... ص : 79

و بر آنها (بنى اسرائيل) در آن (تورات) مقرر داشتيم كه جان در مقابل جان و چشم در مقابل چشم و بينى در برابر بينى و گوش در مقابل گوش و دندان در برابر دندان، مى باشد و هر زخمى قصاص دارد و اگر كسى آن را ببخشد (و از قصاص صرف نظر كند) كفاره (گناهان) او محسوب مى شود و هر كس به احكامى كه خدا نازل كرده حكم نكند ستمگر است. (45)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 80

تفسير: ..... ص : 80

العين و كلمات بعد آن كه معطوف هستند، به رفع و نصب و به نصب تنها قرائت شده است، جز وَ الْجُرُوحَ قِصاصٌ كه تنها به رفع خوانده شده است، و رفع آن كلمات بنا بر اين است كه عطف بر محلّ أن النفس باشد، زيرا معناى آيه: وَ كَتَبْنا عَلَيْهِمْ فِيها أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ است و اين معنايا به علّت اين است كه كتبنا جانشين قلنا شده و يا به خاطر اين است كه النفس بالنفس جمله اى است كه هم مى تواند مفعول كتب واقع شود و هم مفعول قرء، چنان كه مى گويى: كتبت «الحمد للَّه» و قرأت «سورة أنزلناها». از اين رو زجّاج گفته است: اگر إن النفس به كسر [همزه ] قرائت شود صحيح خواهد بود.

و معناى آيه اين است كه ما در تورات بر يهود واجب كرديم كه هر گاه شخص [عاقل و مميّزى ] ديگرى را بناحق بكشد قاتل بايد كشته شود. و در مقابل چشمى كه كور كرده چشمش كور و بينى كسى را اگر بريده بينى اش بريده مى شود و چنانچه گوش شخصى را از بيخ كنده باشد، گوش او كنده مى شود و در برابر

اشاره

وَ قَفَّيْنا عَلى آثارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ آتَيْناهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدىً وَ نُورٌ وَ مُصَدِّقاً لِما بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْراةِ وَ هُدىً وَ مَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ (46) وَ لْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ (47)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 81

ترجمه: ..... ص : 81

و به دنبال آنها (پيامبران پيشين) عيسى بن مريم را قرار داديم كه به آنچه پيش از او فرستاده شده بود از تورات تصديق داشت و انجيل را به او داديم كه در آن هدايت و نور بود و (كتاب آسمانى او نيز) تورات را كه قبل از او بود تصديق مى كرد و هدايت و موعظه اى براى پرهيزگاران بود (46)

به اهل انجيل (پيروان مسيح) گفتيم بايد به آنچه خداوند در آن نازل كرده حكم كنند و كسانى كه بر طبق آنچه خدا نازل كرده حكم نمى كنند فاسق هستند. (47)

تفسير: ..... ص : 81

قفاه بفلان يعنى او را به دنبال فلانى آورد. اين فعل به وسيله «باء» به مفعول دوم متعدى شده است و مفعول اوّل از آيه حذف شده و ظرف كه عبارت است از عَلى آثارِهِمْ جانشين آن شده است، زيرا هر گاه انسان به دنبال نشانه كسى برود به دنبال خود او نيز رفته است.

ضمير در ءاثارهم به النبيون در جمله يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ در دو آيه قبل برمى گردد، وَ مُصَدِّقاً عطف بر محلّ فيه هدى و منصوب است بنا بر حال بودن، و در اعراب هدى و موعظة دو وجه مى توان گفت:

1- نصب آن دو بنا بر حال بودن باشد.

2- نصب هر يك بنا بر اين كه مفعول له براى و ليحكم باشند.

و ليحكم به صيغه امر قرائت شده و به معناى و قلنا ليحكم است.

بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ به آنچه خداوند در انجيل نازل كرده است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 82

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا

تفسير: ..... ص : 86

خداى سبحان مؤمنان را نهى كرده است از اين كه يهود و نصارا را دوست و هم پيمان خود بگيرند و از راه دوستى از آنها كمك بخواهند و يا به آنان كمك كنند.

سپس علت اين نهى را بيان كرده و مى فرمايد: بَعْضُهُمْ أَوْلِياءُ بَعْضٍ يعنى يهود و نصارى به علت كافر بودنشان يكديگر را حمايت و يارى مى كنند.

وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ كسانى از شما كه آنان را دوستان خود بدانند و از آنها كمك بخواهند در زمره آنهايند و حكم آنها را دارند. اين تعبير تأكيدى است از جانب خداوند بر وجوب اجتناب از مخالف در دين، چنان كه در حديث آمده است:

لا تراءا ناراهما

يعنى آتش مؤمن به آتش مشرك نظر نمى كند، [كنايه از اين كه آنها در يك جا منزل

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَنْ يَرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْ وَ يُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرِينَ يُجاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ لا يَخافُونَ لَوْمَةَ لائِمٍ ذلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِيمٌ (54)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 88

ترجمه: ..... ص : 88

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما از آيين خود بازگردد (به خدا زيانى نمى رساند) خداوند در آينده جماعتى را مى آورد، كه آنها را دوست دارد و آنها (نيز) او را دوست دارند در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران نيرومندند آنها در راه خدا جهاد مى كنند و از سرزنش كنندگان هراسى ندارند. اين فضل خداست كه به هر كس بخواهد (و شايسته ببيند) مى دهد و (فضل) خدا وسيع و خداوند داناست. (54)

تفسير: ..... ص : 88

مَنْ يَرْتَدَّ يرتدد نيز قرائت شده است ارتداد يكى از پديده هايى است كه قبل از پيدايش آن، در قرآن پيش بينى شده كه پس از وفات پيامبر (ص) گروهى از مردم مرتدّ خواهند شد و خداى سبحان دين خود را به وسيله مردمى كه داراى خصوصيات مذكور در آيه هستند، يارى خواهد كرد.

درباره اين كه آيه فوق اشاره به چه كسانى است و منظور از اين ياوران اسلام كيانند كه خدا آنها را به اوصاف مذكور در آيه ستوده است، چندين قول وجود دارد:

1- مقصود اهل يمن است و هنگامى كه اين آيه نازل شد، پيامبر (ص) به ابو موسى اشعرى اشاره كرد و فرمود: آنان قوم اين مرد هستند، و فرمود ايمان و حكمت را در يمن بجوييد.

2- برخى گفته اند: منظور ايرانيانند و [در روايت است كه از پيامبر گرامى اسلام راجع به اين آيه سؤال كردند، آن حضرت ] دست خود را بر دوش سلمان زد و فرمود: مقصود اين مرد و هموطنان اويند، و فرمود: «اگر دين [و به روايت ديگرى اگر علم ] به ستاره ثريّا آويخته باشد و در آسمانها قرار گيرد، مردانى از فارس آن را

اشاره

إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا

تفسير: ..... ص : 90

اين آيه در شأن على (ع) نازل شده است، هنگامى كه سائلى وارد مسجد شد و از مردم تقاضاى كمك كرد [ولى كسى چيزى به او نداد، در همين حال ] على (ع) كه در حال ركوع بود با انگشت كوچك دست راست خود اشاره كرد، سائل نزديك آمد و انگشتر را از دست آن حضرت بيرون آورد. اين حديث طولانى است و [ابو اسحاق ] ثعلبى آن را در تفسيرش روايت كرده است، و ما تفصيل آن را در تفسير مجمع البيان نقل كرده ايم.

در قسمتى از اين روايت آمده است كه پيامبر (ص) فرمود: پروردگارا، سينه ام را بگشاى، كارم را آسان كن و على را كه از خويشان من است، وزير من گردان، و پشت مرا به او محكم كن، ابو ذر گفت:

به خدا سوگند، هنوز سخن پيامبر (ص) تمام نشده بود كه جبرئيل از جانب خدا نازل شد، و گفت: اى محمّد بخوان، إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ ...، و معناى آيه اين است: كسى كه بر مصالح شما ولايت دارد و تدبير كار شما را مى كند، خدا و پيامبر و كسانى هستند كه خصوصياتشان اينها [اوصاف مذكور در آيه ] است.

وَ هُمْ راكِعُونَ حال است از يُؤْتُونَ الزَّكاةَ يعنى در حال ركوعشان زكات مى دهند.

جار اللَّه زمخشرى «1» گفته است: گرچه زكات دهنده در

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَكُمْ هُزُواً وَ لَعِباً مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَ الْكُفَّارَ أَوْلِياءَ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (57) وَ إِذا نادَيْتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ (58)

ترجمه: ..... ص : 91

اى كسانى كه ايمان آورده ايد! افرادى كه آيين شما را به باد استهزا و بازى مى گيرند از اهل كتاب و مشركان، دوست و تكيه گاه خود انتخاب نكنيد، و از خدا بپرهيزيد اگر ايمان داريد (57)

آنها هنگامى كه (اذان مى گوييد و مردم را) به نماز مى خوانيد آن را به مسخره و بازى مى گيرند، اين به خاطر آن است كه آنها جمعى هستند كه درك نمى كنند. (58)

تفسير: ..... ص : 91

وَ الْكُفَّارَ به جرّ نيز قرائت شده و مؤيّد آن قرائت ابىّ است كه و من الكفار خوانده است. بنا بر قرائت نصب (الكفار) منظور از استهزاكنندگان خصوص اهل

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 92

كتابند- گرچه آنان نيز از كافرانند- و براى اين كه لفظ كفّار بر خصوص مشركان اطلاق شود ميان آنان و استهزاكنندگان از اهل كتاب فاصله شده است.

وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ و براستى اگر به خدا ايمان آورده ايد از دوستى با كفّار بپرهيزيد.

اتَّخَذُوها ضمير آن به «صلوة» يا «مناداة» (أذان) برمى گردد هر گاه مؤذّن اذان مى گفت كفّار و منافقان نداى روح پرور آن را به استهزا مى گرفتند و با يكديگر مى خنديدند.

ذلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا يَعْقِلُونَ اين به خاطر آن است كه آنها جمعيّت نادانى هستند، زيرا آنچه را به عنوان تمسخر انجام مى دادند، نظير رفتار نادانان بود و گويى از خرد بهره اى نداشتند.

اشاره

وَ إِذا جاؤُكُمْ قالُوا آمَنَّا وَ قَدْ دَخَلُوا بِالْكُفْرِ وَ هُمْ قَدْ خَرَجُوا بِهِ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما كانُوا يَكْتُمُونَ (61) وَ تَرى كَثِيراً مِنْهُمْ يُسارِعُونَ فِي الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (62) لَوْ لا يَنْهاهُمُ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ عَنْ قَوْلِهِمُ الْإِثْمَ وَ أَكْلِهِمُ السُّحْتَ لَبِئْسَ ما كانُوا يَصْنَعُونَ (63)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 95

ترجمه: ..... ص : 95

و هنگامى كه نزد شما مى آيند مى گويند ايمان آورده ايم (اما) با كفر وارد مى شوند و با كفر خارج مى گردند و خداوند از آنچه كتمان مى كردند، آگاه تر است (61)

بسيارى از آنها را مى بينى كه در گناه و تعدّى و خوردن مال حرام بر يكديگر سبقت مى جويند، چه زشت است كارى كه انجام مى دهند (62)

از چه روى خداپرستان و دانشمندان، آنان را از گفتار بد و حرامخوارگى بازنمى دارند. چه بد كارهايى مرتكب مى شدند. (63)

تفسير: ..... ص : 95

اشاره

وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشاءُ وَ لَيَزِيدَنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْياناً وَ كُفْراً وَ أَلْقَيْنا بَيْنَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ كُلَّما أَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَ يَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَساداً وَ اللَّهُ لا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ (64)

ترجمه: ..... ص : 96

و يهود گفتند دست خدا به زنجير بسته است! دستهايشان بسته باد و به خاطر اين سخن از رحمت (الهى) دور شدند! بلكه هر دو دست (قدرت) او گشاده است، هر گونه بخواهد مى بخشد و اين آيات كه بر تو از طرف پروردگارت نازل شده و بر طغيان و كفر بسيارى از آنها مى افزايد، و در ميان آنها عداوت و دشمنى تا روز قيامت افكنديم و هر زمان آتش جنگى افروختند آن را خداوند خاموش ساخت و براى فساد در زمين تلاش مى كنند و خداوند مفسدان را دوست ندارد. (64)

تفسير: ..... ص : 96

غل اليد (بسته بودن دست) كنايه از بخل و سبط اليد (باز بودن دست) كنايه از جود و بخشش است، و منظور گوينده از اين سخن اثبات دست براى خدا و معناى حقيقى باز و بسته بودن نيست، بلكه اين دو تعبير كه در آيه به دنبال يكديگر آمده براى بيان بخل وجود است و عرب كلمه «يد» را در موردى كه صحيح نيست

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 97

استعمال كرده است مانند گفته شاعر:

جار الحمى بسط اليدين بوابل شكرت نداه تلاعه و وهاده

«ابر سخاوتمندانه بر سرزمين حمى باريد و بر اثر بارش زياد آن، بر تپه ها و درّه ها گياه روييد و گلها شكوفا شد» و مانند گفته لبيد:

[و غداة ريح قد كشفت و قرة] قد أصبحت بيد الشمال زمامها

«چه بسا باد سرد صبحگاهان كه سرمايش را احساس كردم، و افسارش در دست باد شمال است».

غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ در معناى اين جمله چند وجه است:

1- مى توان گفت مقصود نفرين يهود است به بخل و بخشندگى كم، از اين رو آنان بخيلترين مردم بوده اند [و هستند].

2- مى توان

اشاره

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ سَيِّئاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ (65) وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ مِنْهُمْ أُمَّةٌ مُقْتَصِدَةٌ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ ساءَ ما يَعْمَلُونَ (66)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 99

ترجمه: ..... ص : 99

و اگر اهل كتاب ايمان بياورند و تقوا پيشه كنند گناهان آنها را مى بخشيم و در بادهاى پر نعمت بهشت وارد مى سازيم (65)

و اگر آنها تورات و انجيل و آنچه بر آنها از طرف پروردگارشان نازل شده (قرآن) را برپا دارند از آسمان و زمين روزى خواهند خورد، جمعى از آنها ميانه رو هستند ولى اكثرشان اعمال بدى انجام مى دهند. (66)

تفسير: ..... ص : 99

وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْكِتابِ آمَنُوا اگر يهوديان و مسيحيان به محمّد (ص) ايمان مى آوردند، وَ اتَّقَوْا و ايمانشان را قرين تقوا مى ساختند، لَكَفَّرْنا عَنْهُمْ گناهانشان را مى پوشانديم و آنان را به سبب آن گناهان مؤاخذه نمى كرديم، وَ لَأَدْخَلْناهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ و آنان را با مسلمانان وارد بهشت مى ساختيم.

وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ و اگر آنها به احكام تورات و انجيل عمل مى كردند و حدود آن دو و آنچه را از اوصاف رسول خدا (ص) در آنهاست، رعايت مى كردند.

وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ و به آنچه از ساير كتب آسمانى بر آنان نازل شده ايمان مى آوردند، زيرا آنان مكلّف بودند به تمام آنها ايمان آورند و گويى براى آنان نازل شده است. و گفته اند: منظور قرآن است.

لَأَكَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ منظور اين است كه خداوند روزى آنان را وسعت مى داد، و حال آن كه دچار قحطى شده بودند، مقصود آيه اين است كه ما بركات آسمان و زمين را بر آنها ارزانى مى داشتيم و ميوه درختان و محصولات كشاورزى آنان را افزايش مى داديم يا باغهايى كه ميوه هايش رسيده و شاداب گشته به آنان روزى مى كرديم تا ميوه ها را از درختان آنها بچينند و ميوه هايى را كه بر زمين افتاده

اشاره

يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرِينَ (67)

ترجمه: ..... ص : 100

اى پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، كاملا (به مردم) برسان و اگر نكنى رسالت او را انجام نداده اى و خداوند تو را از (خطرات احتمالى) مردم نگاه مى دارد، و خداوند جمعيّت كافران (لجوج) را هدايت نمى كند. (67)

تفسير: ..... ص : 100

اشاره

قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لَسْتُمْ عَلى شَيْ ءٍ حَتَّى تُقِيمُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ لَيَزِيدَنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْياناً وَ كُفْراً فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرِينَ (68)

ترجمه: ..... ص : 101

اى اهل كتاب! شما هيچ موقعيّتى نداريد، مگر اين كه تورات و انجيل و آنچه بر شما از طرف پروردگارتان نازل شده است، برپا داريد ولى آنچه بر تو از سوى پروردگارت نازل شده (نه تنها مايه بيدارى آنها نمى گردد بلكه) بر طغيان و كفر بسيارى از آنها مى افزايد. بنا بر اين از اين قوم كافر و مخالفت آنها غمگين مباش. (68)

تفسير: ..... ص : 101

اشاره

لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ وَ قالَ الْمَسِيحُ يا بَنِي إِسْرائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ وَ مَأْواهُ النَّارُ وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ (72) لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ ما مِنْ إِلهٍ إِلاَّ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنْ لَمْ يَنْتَهُوا عَمَّا يَقُولُونَ لَيَمَسَّنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذابٌ أَلِيمٌ (73) أَ فَلا يَتُوبُونَ إِلَى اللَّهِ وَ يَسْتَغْفِرُونَهُ وَ

تفسير: ..... ص : 106

خداوند سبحان بر ردّ عقيده مسيحيان به سخن عيسى (ع) استدلال كرده است كه گفت: اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ زيرا مسيح (ع) در اين كه او نيز مانند آنها بنده و مخلوق خداست ميان خود و بنى اسرائيل فرق نگذاشته است.

إِنَّهُ مَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ كسى كه در پرستش خداوند يا در اوصاف و كارهايى كه اختصاص به او دارد براى خدا شريك قائل شود.

فَقَدْ حَرَّمَ اللَّهُ عَلَيْهِ الْجَنَّةَ بهشتى را كه جايگاه موحّدان است، خدا بر او حرام كرده و او را از ورود در آن منع مى كند، همان طور كه انسان از ارتكاب حرام منع شده است.

وَ ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصارٍ ستمكاران را ياورى نيست كه از عذاب، نجاتشان دهد، و ستمكارى آنان به اين است كه با سخن دروغى كه به عيسى

اشاره

مَا الْمَسِيحُ ابْنُ مَرْيَمَ إِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ كانا يَأْكُلانِ الطَّعامَ انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآياتِ ثُمَّ انْظُرْ أَنَّى يُؤْفَكُونَ (75) قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً وَ اللَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (76) قُلْ يا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ غَيْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِيراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِيلِ (77)

ترجمه: ..... ص : 107

مسيح فرزند مريم فقط فرستاده (خدا) بود. پيش از وى نيز فرستادگان ديگرى بودند مادرش نيز زن بسيار راستگويى بود، هر دو غذا مى خوردند (با اين حال چگونه دعوى الوهيت مسيح و عبادت مادرش مريم مى كنيد؟) بنگر چگونه نشانه ها را براى آنها آشكار مى سازيم، سپس بنگر چگونه آنها از حق بازداشته مى شوند؟ (75)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 108

بگو آيا جز خدا چيزى را مى پرستيد كه نه مالك زيان شماست و نه سود شما و خداوند شنوا و داناست (76)

بگو اى اهل كتاب در دين خود غلو (و زياده روى) نكنيد و غير از حق نگوييد و از هوسهاى جمعيّتى كه بيشتر از اين گمراه شدند و ديگران را گمراه كردند و از راه راست منحرف گشتند پيروى ننماييد. (77)

تفسير: ..... ص : 108

مسيح بن مريم جز پيامبرى از قبيل پيامبران ديگر كه پيش از آن بودند، نيست و همان طور كه او به اذن خداوند معجزات روشنى آورد، آنها نيز داراى چنان معجزاتى بودند.

وَ أُمُّهُ صِدِّيقَةٌ و مادرش كلمات خدا و كتابهاى آسمانى را تصديق كرد و او نبود مگر مانند ساير زنان مؤمن.

كانا يَأْكُلانِ الطَّعامَ اين جمله با صراحت مسيح و مادرش را از آنچه به آنها نسبت داده شده دور مى سازد، زيرا كسى كه به غذا نيازمند است و هضم آن در معده اش نياز ديگرى را در پى دارد نمى تواند خدا باشد و او فقط جسمى است كه آفريده شده است.

برخى گفته اند: اين جمله كنايه از قضاى حاجت است و گويى مقصود از ذكر غذا خوردن خبر دادن از پيامد آن است.

انْظُرْ كَيْفَ نُبَيِّنُ لَهُمُ الْآياتِ اى پيامبر بنگر كه چگونه نشانه هاى دلايل آشكار بطلان گفتار آنان

اشاره

لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى لِسانِ

تفسير: ..... ص : 110

لُعِنَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ بَنِي إِسْرائِيلَ عَلى لِسانِ داوُدَ كافران از بنى اسرائيل به واسطه گناه و تجاوزشان در روز شنبه به زبان داود لعن شدند، او نفرين كرد و گفت:

«خدايا لباس لعنت را مانند ردا بر آنها بپوشان»، و خداوند آنان را به شكل بوزينه درآورد.

وَ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ و به زبان حضرت عيسى (ع) نيز لعن شدند. او كسانى را كه پس از نزول مائده آسمانى راه انكار و مخالفت در پيش گرفتند، نفرين كرد و گفت: خدايا كسانى را كه پس از خوردن غذا از سفره آسمانى كفر ورزيدند به عذابى گرفتار كن كه هيچ يك از جهانيان را بدان معذّب نمى سازى، و آنها را از رحمت خويش دور كن چنان كه «اصحاب سبت» را از رحمت خود دور ساختى، آنها به شكل خوك درآمدند و حدود پنج هزار نفر بودند.

ذلِكَ بِما عَصَوْا يعنى اين لعن زشت به واسطه معصيت و تجاوز ايشان بود.

سپس معصيت و تجاوز را تفسير كرده و مى فرمايد:

كانُوا لا يَتَناهَوْنَ عَنْ مُنكَرٍ فَعَلُوهُ يعنى يكديگر را از انجام منكر نهى نمى كردند.

ترجمه

اشاره

وَ لَوْ كانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ النَّبِيِّ وَ ما أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِياءَ وَ لكِنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ (81)

ترجمه: ..... ص : 111

و اگر ايمان به خدا و پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم و آنچه بر او نازل شده مى آوردند (هرگز) آنها را به دوستى اختيار نمى كردند ولى بسيارى از آنها فاسقند. (81)

تفسير: ..... ص : 111

[در آيه نخست راه نجات از اين برنامه غلط را به اهل كتاب نشان مى دهد و مى فرمايد:] ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 112

اگر آنها حقيقتا ايمان مى آوردند، مشركان را دوستان خود انتخاب نمى كردند، چنان كه مسلمانان رابطه دوستى با آنان برقرار نكردند، وَ لكِنَّ كَثِيراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ ولى بسيارى از آنان در كفر خود سركش هستند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 113

جزء هفتم از سوره مائده آيه 82 تا سوره انعام آيه 110

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 115

اشاره

فَأَثابَهُمُ اللَّهُ بِما قالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ ذلِكَ جَزاءُ الْمُحْسِنِينَ (85) وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ الْجَحِيمِ (86)

ترجمه: ..... ص : 118

خداوند آنها را به خاطر اين سخن باغهايى از بهشت پاداش داد كه از زير درختان آن نهرها جارى است، جاودانه در آن خواهند ماند و اين جزاى نيكوكاران است (85)

و كسانى كه كافر شدند و آيات ما را تكذيب كردند، آنها اهل دوزخند. (86)

تفسير: ..... ص : 118

بِما قالُوا يعنى به واسطه سخنى كه از روى اخلاص و عقيده گفتند، از قبيل اين است كه بگويى: هذا قول فلان، يعنى اين عقيده فلانى است و علت اين كه در اين جا صرفا به گفتار آنان اشاره شده اين است كه در آيات پيشين اوصافى كه بر اخلاص و معرفتشان دلالت داشت ذكر شده است نظير آيه 83 همين سوره: «مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ» و گفتار انسان هر گاه از روى شناخت باشد ايمان حقيقى محسوب مى شود.

اشاره

لا يُؤاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمانِكُمْ وَ لكِنْ يُؤاخِذُكُمْ بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعامُ عَشَرَةِ مَساكِينَ مِنْ أَوْسَطِ ما تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيامُ ثَلاثَةِ أَيَّامٍ ذلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمانِكُمْ إِذا حَلَفْتُمْ وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْ كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ (89)

ترجمه: ..... ص : 120

خداوند شما را به خاطر سوگندهاى بيهوده (و خالى از اراده) مؤاخذه نمى كند ولى در برابر سوگندهايى كه (از روى اراده) محكم كرده ايد مؤاخذه مى كند. كفاره اين گونه قسمها اطعام ده نفر مستمند، از غذاهاى معمولى است كه به خانواده خود مى دهيد، يا لباس پوشانيدن بر آن ده نفر و يا آزاد كردن يك برده، و كسى كه هيچ كدام از اينها را نيابد سه روز روزه مى گيرد اين كفاره سوگندهاى شماست به هنگامى كه سوگند ياد مى كنيد (و مخالفت مى نماييد) و سوگندهاى خود را حفظ كنيد و نشكنيد. اين چنين خداوند آيات خود را براى شما بيان مى كند تا شكر او را به جا آوريد. (89)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 121

تفسير: ..... ص : 121

قسم لغو، سوگندى است كه حكمى بر آن مترتب نشود و از روى قصد نباشد، نظير سخن كسى كه بگويد: لا و اللَّه و بلى و اللَّه. (نه به خدا و آرى به خدا).

بِما عَقَّدْتُمُ الْأَيْمانَ يعنى بتعقيدكم الأيمان و منظور تحكيم سوگندها با قصد و نيت است. «عقدتم» به تخفيف و عاقدتم نيز قرائت شده است، و معناى آن اين است: و لكن يؤاخذكم بنكث ما عقّدتم شما را در برابر شكستن سوگندهايى كه ياد كرده ايد، مؤاخذه مى كند در نتيجه مضاف حذف شده است و يا مقصود اين است كه: يؤاخذكم بما عقدتم إذا حنثتم شما را به واسطه سوگندهايى كه ياد نموده ايد هر گاه به آنها عمل نكرديد، مؤاخذه مى كند و زمان مؤاخذه [إذا] از اين رو كه معلوم بوده حذف شده است.

فَكَفَّارَتُهُ يعنى كفّاره مخالفت قسم «إطعام عشرة مساكين» اطعام ده نفر مستمند است كه بايد به هر يك از

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَيْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (90) إِنَّما يُرِيدُ الشَّيْطانُ أَنْ يُوقِعَ بَيْنَكُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِي الْخَمْرِ وَ الْمَيْسِرِ وَ يَصُدَّكُمْ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ عَنِ الصَّلاةِ فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ (91)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 123

ترجمه: ..... ص : 123

اى كسانى كه ايمان آورده ايد شراب و قمار و بتها و ازلام (كه يك نوع بخت آزمايى بوده) پليدند و از عمل شيطانند از آنها دورى كنيد تا رستگار شويد (90)

شيطان مى خواهد در ميان شما به وسيله شراب و قمار عداوت ايجاد كند، و شما را از ذكر خدا و از نماز بازدارد آيا (با اين همه زيان و فساد و با اين نهى اكيد) خوددارى خواهيد كرد؟! (91)

تفسير: ..... ص : 123

خداى سبحان به دلايلى حرمت شراب و قمار را مورد تأكيد قرار داده است كه عبارتند از:

1- آن دو را با پرستش بتان همانند دانسته است و از پيامبر صلى اللَّه عليه و آله و سلم نقل شده كه فرمود: «شرابخوار مانند بت پرست است». «1»

2- خداوند آنها را «رجس» معرّفى كرده است، چنان كه در جاى ديگر فرموده:

فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ «و از پليدى حقيقى يعنى بتها اجتناب كنيد» (حج/ 30).

3- آنها را از كارهاى شيطان دانسته است.

4- دستور داده است كه از آنها اجتناب كنند، [و دستور خداوند واجب الاطاعه است ].

5- رستگارى و سعادت را در اجتناب از آنها قرار داده است.

ضمير در «فاجتنبوه» به عمل شيطان يا به مضاف محذوف برمى گردد و گويى گفته شده: إنّما شأن الخمر و الميسر يا تعاطى الخمر و الميسر و مانند اينها.

6- نتايج شرب خمر و قمار را مفاسدى از قبيل كينه و عداوت در ميان

__________________________________________________

1-

شارب الخمر كعابد الوثن.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 124

شرابخواران و قماربازان و منجر شدن اين عمل به بازماندن از ياد خدا و نمازى كه ستون دين است، برشمرده است.

جمله «فَهَلْ أَنْتُمْ مُنْتَهُونَ» نهى رسايى است، يعنى آيا با اين نهى هايى كه بر شما قرائت

اشاره

وَ أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ احْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّما عَلى رَسُولِنَا الْبَلاغُ الْمُبِينُ (92) لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا إِذا مَا اتَّقَوْا وَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ (93)

ترجمه: ..... ص : 124

و اطاعت خدا و اطاعت پيامبر كنيد و (از مخالفت فرمان او) بترسيد، و اگر روى برگردانيد (و مخالفت نماييد مستحقّ مجازات خواهيد بود) و بدانيد بر پيامبر ما جز ابلاغ آشكار چيزى ديگرى نيست (و اين وظيفه را در برابر شما انجام داده است) (92)

بر كسانى كه ايمان آورده اند و عمل صالح انجام داده اند، گناهى در آنچه خورده اند نيست (و نسبت به نوشيدن شراب قبل از نزول حكم تحريم مجازات نمى شوند) مشروط بر اين كه تقوا پيشه كنند و ايمان آورند و عمل صالح انجام دهند، سپس تقوا پيشه كنند و ايمان آورند، سپس تقوا پيشه كنند و نيكى نمايند، و خداوند نيكوكاران را دوست مى دارد. (93)

تفسير: ..... ص : 124

وَ احْذَرُوا يعنى ترسان و بر حذر باشيد يا از عقوبت ترك اطاعت خدا و رسول بپرهيزيد. ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 125

فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا و اگر اعراض كرديد و به آنچه خدا شما را بدان فرمان داده عمل نكرديد، بدانيد كه با اعراض خود از آنچه رسول خدا صلى اللَّه عليه و آله و سلم به شما ابلاغ نموده، زيانى به او نرسانده ايد، زيرا وظيفه پيامبر فقط گفتن و رساندن است، بلكه به خودتان زيان وارد كرده ايد. و اين بيان براى تهديد است.

لَيْسَ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ جُناحٌ فِيما طَعِمُوا گناهى بر مؤمنان درستكار در خوردن خوراكيهاى لذيذ نيست.

إِذا مَا اتَّقَوْا در صورتى كه از خوراكيهاى حرام پرهيز كنند، و بر ايمان و عمل شايسته استوار بمانند و آن را افزايش دهند.

ثُمَّ اتَّقَوْا وَ آمَنُوا يعنى، سپس بر تقوا و ايمان خود استوار مانده باشند.

ثُمَّ اتَّقَوْا وَ أَحْسَنُوا يعنى سپس بر پرهيز از گناهان

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَيَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَيْ ءٍ مِنَ الصَّيْدِ تَنالُهُ أَيْدِيكُمْ وَ رِماحُكُمْ لِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَخافُهُ بِالْغَيْبِ فَمَنِ اعْتَدى بَعْدَ ذلِكَ فَلَهُ عَذابٌ أَلِيمٌ (94)

ترجمه: ..... ص : 125

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، خداوند شما را به مقدارى شكار كه (به نزديكى شما مى آيند و) دستها و نيزه هاى شما به آنها مى رسد،

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 126

مى آزمايد، تا معلوم شود چه كسى از خدا به وسيله ايمان به غيب مى ترسد، و هر كس بعد از آن تجاوز كند، مجازات دردناكى خواهد داشت. (94)

تفسير: ..... ص : 126

اشاره

جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ الْهَدْيَ وَ الْقَلائِدَ ذلِكَ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ أَنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْ ءٍ عَلِيمٌ (97) اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقابِ وَ أَنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (98) ما عَلَى الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ ما تُبْدُونَ وَ ما تَكْتُمُونَ (99) قُلْ لا يَسْتَوِي الْخَبِيثُ وَ الطَّيِّبُ وَ لَوْ أَعْجَبَكَ كَثْرَةُ الْخَبِيثِ فَاتَّقُوا اللَّهَ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (100)

ترجمه: ..... ص : 130

خداوند، كعبه، بيت الحرام را وسيله اى براى سامان بخشيدن به كار مردم قرار داده و همچنين ماه حرام و قربانيهاى بى نشان و قربانيهاى نشاندار، اين گونه احكام (حساب شده و دقيق) به خاطر آن است كه بدانيد خداوند آنچه در آسمانها و آنچه را در زمين است مى داند و خداوند به همه چيز داناست (97)

بدانيد خدا داراى مجازات شديد و (در عين حال) آمرزنده و مهربان است (98)

پيامبر وظيفه اى جز ابلاغ رسالت (و دستورهاى الهى) ندارد (و مسئول اعمال شما نيست) و خدا مى داند چه چيزها را آشكار، و چه چيزها را پنهان مى داريد (99)

بگو (هيچ گاه) «ناپاك» و «پاك» مساوى نيستند، اگر چه كثرت ناپاكيها تو را به شگفتى بيندازد، از (مخالفت) خدا بپرهيزيد اى صاحبان خرد، تا رستگار شويد. (100)

تفسير: ..... ص : 130

الْبَيْتَ الْحَرامَ عطف بيان براى «الكعبة» است.

قِياماً لِلنَّاسِ يعنى [حج يا نصب ] كعبه را اساس زندگى و كسبهاى مردم قرار داد تا امور دين و دنيايشان به واسطه برخوردار شدن آنان از تجارت و منافع گوناگون در

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 131

پايان مراسم حج، اصلاح شود و در خبر آمده است كه: اگر مردم يك سال حج را ترك كنند، هلاك مى شوند.

وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ و ماهى كه حج در آن انجام مى شود و منظور ذيحجّة است. و گفته اند مقصود از «شهر حرام» جنس چهار ماه حرام است كه يكى از آنها (ماه رجب) جدا و سه ماه ديگر متوالى است. «وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ» عطف است بر «الكعبة» چنان كه مى گويى: ظننت زيدا منطلقا و عمرا.

وَ الْهَدْيَ وَ الْقَلائِدَ يعنى، و بخصوص قربانى قلاده دار، زيرا ثواب آن بيشتر است.

ذلِكَ اشاره است به پايه

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْياءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ وَ إِنْ تَسْئَلُوا عَنْها حِينَ يُنَزَّلُ الْقُرْآنُ تُبْدَ لَكُمْ عَفَا اللَّهُ عَنْها وَ اللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ (101) قَدْ سَأَلَها قَوْمٌ مِنْ قَبْلِكُمْ ثُمَّ أَصْبَحُوا بِها كافِرِينَ (102)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 132

ترجمه: ..... ص : 132

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، از مسائلى سؤال نكنيد كه اگر براى شما آشكار گردد شما را ناراحت مى كند، و اگر به هنگام نزول قرآن از آنها سؤال كنيد براى شما آشكار مى شود، خداوند آنها را بخشيده (و از آن صرف نظر كرده) است و خداوند آمرزنده و حليم است (101)

جمعى از پيشينيان از آنها سؤال كردند و سپس به مخالفت با آن برخاستند (ممكن است شما هم چنان سرنوشتى پيدا كنيد). (102)

تفسير: ..... ص : 132

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، زياد از رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم سؤال نكنيد و از تكاليف سخت و دشوار از آن حضرت نپرسيد كه اگر به آنها فتوا دهد و شما را بدانها مكلّف سازد، انجامشان بر شما واجب مى شود و چه بسا وجوب آنها شما را غمگين سازد و بر شما دشوار آيد. چنان كه روايت شده است كه سراقة بن مالك يا به قولى عكاشة بن محصن (روزى) گفت: اى رسول خدا، آيا حج كردن هر سال بر ما واجب شده است؟

پيامبر به او پاسخ نداد و او سه بار آن را تكرار كرد، حضرت فرمود: واى بر تو چه چيز تو را ايمن مى كند؟ اگر بگويم: آرى، به خدا سوگند اگر بگويم: آرى واجب مى شود و اگر واجب شد، شما از عهده آن برنمى آييد و اگر ترك كرديد هلاك مى شويد. بنا بر اين همان طور كه من شما را رها كردم، مرا رها كنيد، مردمى كه پيش از شما هلاك شدند به واسطه همين بود كه از پيامبرشان زياد سؤال مى كردند و نزد آنها آمد و شد بسيار داشتند. هر گاه شما را به

اشاره

ما جَعَلَ اللَّهُ مِنْ بَحِيرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصِيلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لكِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْقِلُونَ (103) وَ إِذا قِيلَ لَهُمْ تَعالَوْا إِلى ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ إِلَى الرَّسُولِ قالُوا حَسْبُنا ما وَجَدْنا عَلَيْهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ كانَ آباؤُهُمْ لا يَعْلَمُونَ شَيْئاً وَ لا يَهْتَدُونَ (104)

ترجمه: ..... ص : 133

خداوند هيچ گونه «بحيره» و «سائبه» و «وصيله» و «حام» قرار نداده است (اشاره به چهار نوع از حيوانات اهلى كه در زمان جاهليت استفاده از آنها را ممنوع مى دانستند و اين بدعت در اسلام ممنوع شد) ولى كسانى كه كافر شدند بر خدا دروغ مى بندند و بيشتر آنها نمى فهمند (103)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 134

و هنگامى كه به آنها گفته شود، به سوى آنچه خدا نازل كرده و به سوى پيامبر بياييد مى گويند: آنچه را از پدران خود يافته ايم ما را بس است! آيا نه چنين است كه پدران آنها چيزى نمى دانستند و هدايت نيافته بودند؟! (104)

تفسير: ..... ص : 134

بَحِيرَةٍ به شترى گفته مى شد كه پنج بار زاييده بود و اگر بچه پنجم آن نر بود، گوش اين حيوان را مى شكافتند و سوار شدن آن را بر خود حرام مى كردند و او را از هيچ چشمه آب و چراگاهى نمى راندند و شخص درمانده هم اگر آن را مى ديد سوار بر آن نمى شد.

وَ لا سائِبَةٍ حيوانى بود كه آن را رها مى كردند. در جاهليت كسى كه نذر مى كرد مى گفت: هر گاه از سفر برگشتم و از بيمارى ام شفا يافتم، شترم رها باشد و استفاده از آن را مانند «بحيره» بر خود حرام مى دانست و هر گاه كسى بنده اى آزاد مى كرد مى گفت: او سائبه است و ديه و ميراثى ميان آنان نبود. رسم عرب اين بود كه چنين حيوانى را براى بتهايشان آزاد مى كردند و آن را در اختيار خدمتكاران بتها قرار مى دادند.

وَ لا وَصِيلَةٍ در مورد گوسفند است، هر گاه گوسفندى بره ماده مى زاييد، براى خودشان بود و هر گاه بره نر مى زاييد، آن را براى

اشاره

يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَيْكُمْ أَنْفُسَكُمْ لا يَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَيْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعاً فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (105)

ترجمه: ..... ص : 135

اى كسانى كه ايمان آورده ايد مراقب خود باشيد، هنگامى كه شما هدايت يافتيد گمراهى كسانى كه گمراه شده اند به شما زيانى نمى رساند. بازگشت همه شما به سوى خداست و شما را از آنچه عمل مى كرديد آگاه مى سازد. (105)

تفسير: ..... ص : 135

اشاره

فَإِنْ عُثِرَ عَلى أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ فَيُقْسِمانِ بِاللَّهِ لَشَهادَتُنا أَحَقُّ مِنْ شَهادَتِهِما وَ مَا اعْتَدَيْنا إِنَّا إِذاً لَمِنَ الظَّالِمِينَ (107) ذلِكَ أَدْنى أَنْ يَأْتُوا بِالشَّهادَةِ عَلى وَجْهِها أَوْ يَخافُوا أَنْ تُرَدَّ أَيْمانٌ بَعْدَ أَيْمانِهِمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اسْمَعُوا وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفاسِقِينَ (108)

ترجمه: ..... ص : 139

و اگر اطلاعى حاصل شود كه آن دو مرتكب گناهى شده اند (و حق را كتمان كرده اند) دو نفر از كسانى كه گواهان نخست بر آنها ستم كرده اند به جاى آنها قرار مى گيرند و به خدا سوگند ياد مى كنند كه گواهى ما از گواهى آن دو به حق نزديكتر است و ما مرتكب تجاوزى نشده ايم كه اگر چنين كرده باشيم از ظالمان خواهيم بود (107)

اين كار بيشتر سبب مى شود كه به حق گواهى دهند (و از خدا بترسند) و يا (از مردم) بترسند كه (دروغشان فاش گردد و) سوگندهايى جاى سوگندهاى آنها را بگيرد، و از (مخالفت) خدا بپرهيزيد و گوش فرا دهيد و خداوند جمعيّت فاسقان را هدايت نمى كند. (108)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 140

تفسير: ..... ص : 140

فَإِنْ عُثِرَ عَلى أَنَّهُمَا اسْتَحَقَّا إِثْماً يعنى اگر اطلاع حاصل شد كه دو نفر شاهد، كارى كرده اند كه موجب گناه شده و مستحقّ آنند كه گفته شود: آن دو به سبب خيانتشان از گناهكارانند.

فَآخَرانِ يَقُومانِ مَقامَهُما در اين صورت دو شاهد ديگر به جاى آنها قرار مى گيرند.

مِنَ الَّذِينَ اسْتَحَقَّ عَلَيْهِمُ الْأَوْلَيانِ از كسانى كه به آنها ستم شده، يعنى از بازماندگان و بستگان ميّت كه به آنان جنايت شده است.

و در حديث است كه چون بر خيانت آن دو مسيحى اطلاع حاصل شد و ظرف نقره در مكّه پيدا گرديد، رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم روى منبر رفت و آن دو را وادار كرد، سوگند ياد كنند [سپس دستور داد ورثه ميّت سوگند ياد نمايند] دو نفر از آنها سوگند ياد كردند كه ظرف متعلّق به ميّت است و آن دو مسيحى خيانت كرده و دروغ

اشاره

يَوْمَ يَجْمَعُ اللَّهُ الرُّسُلَ فَيَقُولُ ما ذا أُجِبْتُمْ قالُوا لا عِلْمَ لَنا إِنَّكَ أَنْتَ عَلاَّمُ الْغُيُوبِ (109) إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَ عَلى والِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَ كَهْلاً وَ إِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِيلَ وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيها فَتَكُونُ طَيْراً بِإِذْنِي وَ تُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى بِإِذْنِي وَ إِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ (110)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 142

ترجمه: ..... ص : 142

از آن روز بترسيد كه خداوند پيامبران را جمع مى كند و به آنها مى گويد مردم در برابر دعوت شما چه پاسخى دادند؟ مى گويند ما چيزى نمى دانيم تو خود از تمام پنهانيها آگاهى (109)

به ياد آور هنگامى را كه خداوند به عيسى بن مريم گفت متذكر نعمتى كه به تو و مادرت دادم باش، زمانى كه تو را به وسيله روح القدس تقويت كردم كه در گاهواره و به هنگام بزرگى با مردم سخن مى گفتى، و هنگامى كه كتاب و حكمت و تورات و انجيل به تو آموختم، و هنگامى كه به فرمان من از گل، چيزى به صورت پرنده مى ساختى و در آن مى دميدى و به فرمان من پرنده اى مى شد و كور مادرزاد و مبتلا به بيمارى پيسى را به فرمان من شفا مى دادى، و مردگان را (نيز) به فرمان من زنده مى كردى، و هنگامى كه بنى اسرائيل را از آسيب رسانيدن به تو بازداشتم در آن موقع كه دلايل روشن براى آنها آوردى ولى جمعى از

اشاره

وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَ بِرَسُولِي قالُوا آمَنَّا وَ اشْهَدْ بِأَنَّنا مُسْلِمُونَ (111) إِذْ قالَ الْحَوارِيُّونَ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ قالَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (112) قالُوا نُرِيدُ أَنْ نَأْكُلَ مِنْها وَ تَطْمَئِنَّ قُلُوبُنا وَ نَعْلَمَ أَنْ قَدْ صَدَقْتَنا وَ نَكُونَ عَلَيْها مِنَ الشَّاهِدِينَ (113)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 145

ترجمه: ..... ص : 145

و به ياد آور زمانى را كه به حواريون وحى فرستادم كه به من و فرستاده من ايمان بياوريد. آنها گفتند ايمان آورديم و گواه باش كه ما مسلمانيم. (111)

در آن هنگام كه حواريون گفتند: اى عيسى بن مريم آيا پروردگار تو مى تواند مائده اى از آسمان نازل كند؟ او (در پاسخ) گفت از خدا بپرهيزيد اگر با ايمان هستيد! (112)

گفتند (ما نظر سويى نداريم) مى خواهيم از آن بخوريم و دلهاى ما (به رسالت تو) مطمئن گردد و بدانيم به ما راست گفته اى و بر آن گواه باشيم. (113)

تفسير: ..... ص : 145

وَ إِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوارِيِّينَ زمانى كه به حواريون الهام كردم، و به قولى: به وسيله معجزاتى كه به آنها نشان دادم، به دل آنان انداختم، و برخى گفته اند: آن گاه كه با زبان پيامبران به آنان امر كردم.

مُسْلِمُونَ به معناى مخلصون و از قبيل أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ است، يعنى كسى كه خود را براى خدا خالص گرداند.

هَلْ يَسْتَطِيعُ رَبُّكَ أَنْ يُنَزِّلَ معنايش اين است كه آيا پروردگارت به تقاضاى تو مائده آسمانى را نازل مى كند تا نشانه اى بر راستگويى تو باشد؟! و گفته اند: معناى آن اين است كه آيا پروردگار تو قادر به انجام آن هست؟! اين سخن را بنى اسرائيل پيش از استحكام معرفتشان به خدا و صفاتش گفتند، از اين رو عيسى عليه السّلام به آنان هشدار داد و گفت: «اتَّقُوا اللَّهَ» از خدا بترسيد و در قدرت و توان او ترديد نداشته باشيد، و هر نشانه اى را كه دلتان خواست به خداوند پيشنهاد نكنيد، زيرا پس از آن هر گاه نافرمانى خدا را كرديد، هلاك خواهيد شد.

امام صادق عليه السّلام هل تستطيع ربّك

اشاره

قالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ اللَّهُمَّ رَبَّنا أَنْزِلْ عَلَيْنا مائِدَةً مِنَ السَّماءِ تَكُونُ لَنا عِيداً لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا وَ آيَةً مِنْكَ وَ ارْزُقْنا وَ أَنْتَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ (114) قالَ اللَّهُ إِنِّي مُنَزِّلُها عَلَيْكُمْ فَمَنْ يَكْفُرْ بَعْدُ مِنْكُمْ فَإِنِّي أُعَذِّبُهُ عَذاباً لا أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ الْعالَمِينَ (115)

ترجمه: ..... ص : 146

عيسى عرض كرد: خداوندا، پروردگارا! مائده اى از آسمان بر ما بفرست تا عيدى براى اول و آخر ما باشد و نشانه اى از تو، و به ما روزى ده. تو بهترين روزى دهندگانى (114)

خداوند (دعاى او را مستجاب كرد و) گفت من آن را بر شما نازل مى كنم ولى هر كس از شما بعد از آن كافر گردد (و راه انكار پويد) او را چنان مجازاتى مى كنم كه احدى از جهانيان را نكرده باشم! (115)

تفسير: ..... ص : 146

سپس عيسى عليه السّلام از خداوند تقاضاى نزول مائده آسمانى كرد و خواسته او اجابت شد تا حجّت بر مردم تمام گردد و هر گاه نافرمانى خدا كردند بر آنان عذاب نازل شود.

اللَّهُمَّ در اصل يا اللَّه بوده و «رَبَّنا» مناداى دوم است.

تَكُونُ لَنا عِيداً يعنى روز نزول مائده آسمانى كه روز يكشنبه بوده عيد است و شايد علّت اين كه مسيحيان اين روز را عيد مى دانند همين باشد. و گفته اند: «عيد» به معناى شادى و سرورى است كه بازمى گردد و از اين رو گفته مى شود روز عيد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 147

بنا بر اين معناى جمله اين است كه روز نزول مائده روز شادى و خوشحالى براى ماست.

لِأَوَّلِنا وَ آخِرِنا بدل از «لنا» است با تكرار شدن عامل يعنى براى همكيشان ما در زمان خودمان و براى كسانى كه پس از ما مى آيند. و گفته اند: معنايش اين است كه آخرين نفر از مردم از آن مائده مى خورند چنان كه اولين نفر آنان از آن مى خورند. و برخى گفته اند: يعنى براى گذشتگان و آيندگان ما.

وَ آيَةً مِنْكَ و نشانه اى از تو باشد اى خداى عظيم الشّأن تا بر يگانگى تو و

اشاره

وَ إِذْ قالَ اللَّهُ يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ اتَّخِذُونِي وَ أُمِّي إِلهَيْنِ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالَ سُبْحانَكَ ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ ما لَيْسَ لِي بِحَقٍّ

تفسير: ..... ص : 149

زمانى كه خداوند در قيامت مى گويد: «يا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ ...» و اين استفهامى است كه منظور از آن بزرگ شمردن اين سخن و نيز توبيخ كسانى از نصارى است كه عيسى عليه السّلام را متّهم به گفتن آن كردند.

قالَ سُبْحانَكَ او گفت تو منزّهى از اين كه براى تو شريكى وجود داشته باشد.

ما يَكُونُ لِي أَنْ أَقُولَ براى من شايسته نيست، سخنى را بگويم كه در شأنم نمى باشد و حال اين كه من بنده اى همانند آنان هستم و البته پرستش تنها شايسته تو است.

تَعْلَمُ ما فِي نَفْسِي

اشاره

قالَ اللَّهُ هذا يَوْمُ يَنْفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها أَبَداً رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ ذلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ (119) لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما فِيهِنَّ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (120)

ترجمه: ..... ص : 150

خداوند مى گويد: امروز روزى است كه راستى راستگويان به آنها سود مى بخشد، براى آنها باغهايى از بهشت است كه آب از زير (درختان) آن جريان دارد و جاودانه و براى هميشه در آن مى مانند.

خداوند از آنها خشنود و آنها از او خشنود خواهند بود و اين رستگارى بزرگى است (119)

حكومت آسمانها و زمين و آنچه در آنهاست از آن خداست و او بر هر چيزى تواناست. (120)

تفسير: ..... ص : 150

«يوم» به رفع و اضافه و نيز به نصب قرائت شده است، نصبش بنا بر اين كه ظرف [مفعول فيه ] براى «قال» باشد و رفع آن بنا بر اين كه «هذا» مبتدا و ظرف (يوم) خبر آن باشد و «هذا يَوْمُ يَنْفَعُ» يعنى آنچه ما از سخن عيسى عليه السّلام ذكر كرديم، در روزى واقع مى شود كه راستى راستگويان به آنان سود مى بخشد. و جايز نيست يوم در آيه مانند: يَوْمَ لا تَمْلِكُ نَفْسٌ لِنَفْسٍ شَيْئاً «روزى كه هيچ كس قادر به هيچ كار نيست»

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 151

(انفطار/ 19) مفتوح باشد، زيرا به كلمه معرب يعنى «ينفع» اضافه شده است.

و معناى آيه اين است كه امروز، روزى است كه هر كس در دنيا راست گفته، از آن بهره مند خواهد شد. برخى گفته اند: منظور از «صدق» تصديق پيامبران خدا و كتب آسمانى اوست. و برخى هم گفته اند: مقصود صادق بودن آنها در شهادت دادن به اين است كه پيامبران احكام خدا را به آنها ابلاغ كرده اند.

لِلَّهِ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ خداى سبحان در اين آيه ذات مقدس خود را از آنچه نصارا مى گفتند، منزّه دانسته و مى فرمايد: حكومت آسمانها و زمين از آن اوست.

وَ ما فِيهِنَّ

اشاره

تمام اين سوره، غير از شش آيه، مكى است.

شماره آيات آن، در مكتب كوفى 165 و در مكتب بصرى 166 است:

عبارت: «لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ» را كوفى يك آيه دانسته و «كُنْ فَيَكُونُ» و «إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» را غير كوفى، يك آيه دانسته است.

[فضيلت قرائت اين سوره ]: ..... ص : 152

در حديث ابى بن كعب از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم نقل شده است كه سوره انعام يك جا بر من نازل شد در حالى كه هفتاد هزار فرشته با صداى حمد و تسبيح، آن را همراهى مى كردند. هر كس اين سوره را بخواند، همين هفتاد هزار فرشته به تعداد هر آيه اى يك شبانه روز بر او درود مى فرستند. «1» حسين بن خالد نيز از امام رضا عليه السّلام مثل همين را نقل كرده جز اين كه گفته: اين فرشتگان تا روز قيامت از طرف او تسبيح مى گويند. «2»

[سوره الأنعام (6): آيات 1 تا 2] ..... ص : 152

اشاره

وَ هُوَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ وَ يَعْلَمُ ما تَكْسِبُونَ (3) وَ ما تَأْتِيهِمْ مِنْ آيَةٍ مِنْ آياتِ رَبِّهِمْ إِلاَّ كانُوا عَنْها مُعْرِضِينَ (4) فَقَدْ كَذَّبُوا بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُمْ فَسَوْفَ يَأْتِيهِمْ أَنْباءُ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (5)

ترجمه: ..... ص : 154

او خدايى است كه در آسمانها و زمين معبود همگان است و به نهان و آشكار و آنچه شما انجام مى دهيد آگاه است. (3)

هيچ آيه اى از آيات خداوند بر آنها نازل نمى شود، جز اين كه از آن روگردانند. (4)

و چون حق به سويشان آمد، آن را دروغ شمردند، و بزودى، خبرهاى آنچه را مسخره مى كردند به آنها مى رسد. (5)

تفسير: ..... ص : 154

وَ هُوَ اللَّهُ فِي السَّماواتِ وَ فِي الْأَرْضِ ... در اين كه جار و مجرور در «فى

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 155

السموات» متعلق به چه چيز باشد سه احتمال ذكر شده است:

1- متعلق به نام «اللَّه» است و در تقدير آن دو وجه آمده است:

الف: «و هو المعبود فيهما» يعنى او در آسمانها و زمين معبود است و از همين قبيل است اين قول خداوند: وَ هُوَ الَّذِي فِي السَّماءِ إِلهٌ وَ فِي الْأَرْضِ إِلهٌ «او خدايى است كه در آسمان معبود است و در زمين (نيز) معبود است». (زخرف/ 84).

ب: فهو المعروف بالإلهيّة او المتوحّد بالإلهيّة فيهما يعنى او در آسمانها و زمين به الهيّت معروف، و يا در پرستش شدن يگانه است و بنا بر اين احتمال، جمله «يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ»، تقرير و تأكيد جمله اوّل خواهد بود، زيرا كسى كه براى او آگاهى نسبت به امور پنهانى و آشكار يكسان باشد، تنها او خداى يكتاست.

2- مى توان گفت: «هو» ضمير شأن است، و جمله: «اللَّهُ ... يَعْلَمُ سِرَّكُمْ وَ جَهْرَكُمْ» مبتدا و خبر، و «فى السموات» متعلق به «يعلم» مى باشد.

3- احتمال سوم اين است كه «فى السموات» خبر بعد از خبر باشد و تقدير آن چنين است: أنّه اللَّه، و أنّه فى السّماوات

اشاره

أَ لَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَكِّنْ

تفسير: ..... ص : 156

مكن له فى الأرض براى او در زمين جايگاهى قرار داد، مكّنه فى الارض: او را در زمين جايگزين ساخت، و از اين قبيل است اين قول خداوند: وَ لَقَدْ مَكَّنَّاهُمْ فِيما إِنْ مَكَّنَّاكُمْ فِيهِ «ما به آنها (قوم عاد) قدرتى داديم كه به شما نداديم» (احقاف/ 26).

و چون معناى دو تعبير (متعدّى بنفسه و باء حرف جرّ) نزديك به يكديگر است، در آيه مورد بحث هر دو را آورده: ... مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ ما لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 157

معناى آيه اين است: آيا كفّار قريش مشاهده نكردند كه چه بسيار امّتهايى را نابود ساختيم، امّتى كه از جهت قدرت بدنى و گستردگى در ثروت و مال چيزى به آنها داده بوديم كه به شما نداده ايم.

هر امّتى را به اعتبار اين كه در يك زمان قرار دارند، قرن مى گويند.

در اين آيه التفات از غيبت به خطاب رعايت شده است.

وَ أَرْسَلْنَا السَّماءَ عَلَيْهِمْ مِدْراراً از آسمان باران فراوانى به سوى آنها فرستاديم، مقصود، آب باران و بركت فراوان است.

وَ أَنْشَأْنا و پس از نابودى هر يك از امّتهاى گذشته، جمع ديگرى را آفريديم.

اين معنا دلالت دارد بر اين كه براى خداى سبحان، دشوار نيست كه جهانى را فانى سازد و به جاى آن،

اشاره

وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَيْكَ كِتاباً فِي قِرْطاسٍ فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ لَقالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُبِينٌ (7) وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَكاً لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لا يُنْظَرُونَ (8) وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً لَجَعَلْناهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسْنا عَلَيْهِمْ ما يَلْبِسُونَ (9) وَ لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِكَ فَحاقَ بِالَّذِينَ سَخِرُوا مِنْهُمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (10)

ترجمه: ..... ص : 157

اگر ما كتابى بر تو بفرستيم در كاغذى كه آن را به دست خود لمس كنند، باز كافران گويند: اين نيست مگر سحرى آشكار. (7)

گفتند: چرا فرشته اى بر او نازل نشده؟ چنانچه فرشته اى بفرستيم كار تمام شود، و ديگر لحظه اى آنها مهلت نخواهند يافت. (8)

و چنانچه فرشته اى نيز به رسالت مى فرستاديم باز هم او را به صورت بشرى درمى آورديم، و بر آنان مشتبه مى ساختيم، چيزى را كه آنان بر خود مشتبه مى سازند. (9)

اى پيغمبر پيش از تو هم امم گذشته پيغمبران خود را مسخره و استهزاء مى كردند، پس وبال و كيفر اين عمل دامنگير آنان شد. (10)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 158

تفسير: ..... ص : 158

وَ لَوْ نَزَّلْنا عَلَيْكَ كِتاباً مكتوب و نوشته اى، «فى قرطاس»: در صفحه يا نامه اى.

فَلَمَسُوهُ بِأَيْدِيهِمْ تا با دستهايشان آن را لمس كنند. در اين جا به ديدن و معاينه اكتفاء نشده بلكه با لمس آمده، تا اين كه نگويند: چشم بسته شديم. «1»

لقالوا: إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ به دليل دشمنى زياد و قساوت دلهايشان، مى گويند:

اين آيات، جز جادويى آشكار، نيست.

لَوْ لا أُنْزِلَ چرا بر محمد صلّى اللَّه عليه و آله و سلّم فرشته اى نازل نمى شود تا آن را مشاهده، و وى را تصديق كنيم.

وَ لَوْ أَنْزَلْنا مَلَكاً ... اگر چنان كه آنها درخواست مى كنند، فرشته اى نازل كنيم زمان هلاكت آنها فرامى رسد.

ثُمَّ لا يُنْظَرُونَ و پس از نزول فرشته يك لحظه هم مهلت نخواهند داشت زيرا هنگام مشاهده اين موضوع كه آشكارترين نشانه است، ايمان نمى آورند و عقل و مصلحت ايجاب مى كند كه فورى نابود شوند.

وَ لَوْ جَعَلْناهُ مَلَكاً ... اگر چنان كه آنها مى خواهند، فرشته اى را به عنوان پيامبر بفرستيم، آن را

اشاره

قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ ثُمَّ انْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ (11) قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلْ لِلَّهِ كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ لَيَجْمَعَنَّكُمْ إِلى يَوْمِ الْقِيامَةِ لا رَيْبَ فِيهِ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (12) وَ لَهُ ما سَكَنَ فِي اللَّيْلِ وَ النَّهارِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (13)

ترجمه: ..... ص : 159

بگو: در روى زمين گردش كنيد، سپس بينديشيد كه سرانجام آنها كه آيات خدا را تكذيب كردند، چه بود. (11)

بگو: آنچه در آسمانها و زمين است، از آن كيست، بگو: از آن خداست، رحمت را بر خود، حتمى كرده، همه شما را به طور قطع، در روز قيامت كه در آن

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 160

شكّى نيست گرد خواهد آورد، تنها كسانى كه سرمايه هاى وجود خويش را از دست دادند، ايمان نمى آورند. (12)

براى او است آنچه در شب و روز قرار و آرام دارد، و او شنوا و داناست. (13)

تفسير: ..... ص : 160

سِيرُوا فِي الْأَرْضِ در زمين مسافرت كنيد، و سپس با ديدگانتان بنگريد و با دلهايتان بينديشيد.

كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الْمُكَذِّبِينَ كه سرانجام كار ملّتهاى گذشته كه پيامبران الهى را مسخره كردند، چه بود.

قُلْ لِمَنْ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ؟ اين سؤال از كافران براى خاموش كردن و سرزنش وجدانى آنها آمده است.

قُلْ لِلَّهِ با اين جمله خداوند كافران را وادار به اقرار و اعتراف كرده است، يعنى ميان ما و شما هيچ اختلافى در اين مطلب نيست كه همه آنچه در آسمان و زمين است از آن خداست و نمى توانيد هيچ چيز از آن را به غير خدا نسبت دهيد.

كَتَبَ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ در تفسير اين جمله اقوالى گفته شده است:

1- مراد از رحمت هدايت است: رحمت را بر خود واجب ساخته، به اين طريق كه شما را بر شناخت خود هدايت كرده و براى شما دليلهايى از آفرينش آسمانها و زمين كه خود به آن اعتراف داريد نصب فرموده است.

2- رحمت را بر خود واجب كرده، يعنى بندگانش را مهلت مى دهد تا آنچه از دست

اشاره

قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ

تفسير: ..... ص : 162

قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ استفهام انكارى و مقصود اين است كه غير خدا نبايد دوست گرفته شود و ربطى به اصل دوست گرفتن ندارد، و به همين دليل همزه را قبل از «غير» آورده نه قبل از «أتّخد»، و مثل اين است آيه أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ أَيُّهَا الْجاهِلُونَ «اى نادانان آيا مرا امر مى كنيد كه غير خداى را عبادت كنم» (زمر/ 63).

فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ايجاد كننده آسمانها و زمين و آفريننده آنها، بدون اين كه نمونه اى داشته باشد و از الگويى پيروى كند.

وَ هُوَ يُطْعِمُ وَ لا يُطْعَمُ او، روزى مى دهد و خود روزى نمى خورد، يعنى تمام سودها از ناحيه اوست و او از چيزى سود نمى برد.

قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ بگو: من مأمورم كه نخستين مسلمان باشم، زيرا پيامبر در اسلام آوردن از امّت خود جلوتر است، مثل: أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ «من نخستين مسلمانانم» (انعام/ 163) وَ لا تَكُونَنَّ به من گفته شده است: از مشركان مباش: به اسلام آوردن امر شده و از شرك آوردن نهى شده ام.

مَنْ يُصْرَفْ عَنْهُ كسى كه عذاب از او برداشته

اشاره

وَ إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ فَلا كاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ فَهُوَ عَلى كُلِّ شَيْ ءٍ قَدِيرٌ (17) وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (18) قُلْ أَيُّ شَيْ ءٍ أَكْبَرُ شَهادَةً قُلِ اللَّهُ شَهِيدٌ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ أُوحِيَ إِلَيَّ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَكُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ أَ إِنَّكُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللَّهِ آلِهَةً أُخْرى قُلْ لا أَشْهَدُ قُلْ إِنَّما هُوَ إِلهٌ واحِدٌ وَ إِنَّنِي بَرِي ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ (19) الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْرِفُونَهُ كَما يَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمُ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ (20)

ترجمه: ..... ص : 163

اگر خداوند زيانى به تو رساند، جز او، كسى نمى تواند آن را برطرف سازد، و اگر خيرى به تو برساند، او، بر همه چيز تواناست. (17)

اوست كه بر همه بندگان خود، غالب و مسلّط است، و او، حكيم و آگاه است. (18)

بگو: بالاترين گواهى، چه گواهيى است؟

بگو: خداوند گواه ميان من و شماست، و اين قرآن به سوى من وحى شده است، تا شما و تمام كسانى را كه اين قرآن به آنها مى رسد، بيم دهم، آيا به راستى شما گواهى مى دهيد كه خدايان ديگرى با خداست؟ بگو: من هرگز چنين گواهى نمى دهم، اوست خداوند يگانه يكتا، و من از آنچه براى او شرك قرار داده ايد بيزارم. (19)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 164

آنهايى كه كتاب آسمانى به آنان داده ايم بخوبى او را (پيامبر را) مى شناسند، همان گونه كه فرزندان خود را مى شناسند، فقط كسانى كه به خود زيان رسانيده اند ايمان نمى آورند. (20).

تفسير: ..... ص : 164

إِنْ يَمْسَسْكَ اللَّهُ بِضُرٍّ اگر خداوند به تو زيانى برساند، از قبيل بيمارى، يا تنگدستى و يا ناراحتى، هيچ كس جز خدا قادر بر كشف آن نيست.

وَ إِنْ يَمْسَسْكَ بِخَيْرٍ اگر خوبى را به تو برساند، از قبيل تندرستى يا ثروتمندى، خداوند بر هر چيزى تواناست، مى تواند آن حالت را ادامه دهد و مى تواند آن را برطرف سازد.

وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ او بر تمام بندگانش قاهر است. اين جمله تصويرى است براى قهر و بلندى مقام و تسلّط و توانايى خداوند، مثل: وَ إِنَّا فَوْقَهُمْ قاهِرُونَ «همانا ما بر فراز ايشان نيرومنديم» (اعراف/ 127) منظور اين است كه بندگان خدا تحت تسخير و فرمانروايى او هستند.

الْخَبِيرُ عالم است به هر چيزى كه

اشاره

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (21) وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا أَيْنَ شُرَكاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (22) ثُمَّ

تفسير: ..... ص : 166

وَ يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ ... اين جمله به صورت غايب: و يوم يحشر هم ثم يقول، نيز خوانده شده، يعنى روزى كه خدا آنها را محشور مى سازد.

أَيْنَ شُرَكاؤُكُمُ الَّذِينَ كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (به مشركان مى گوييم) كجا هستند شريكهايى كه گمان داشتيد به شما نفعى مى رسانند.

علت اين كه شركا را به خود آنها نسبت داده و به عنوان «شريكهاى شما» گفته، آن است كه بتها را براى خود گرفته بودند.

ثُمَّ لَمْ تَكُنْ فِتْنَتُهُمْ إِلَّا أَنْ قالُوا وَ اللَّهِ رَبِّنا ... در معناى اين آيه چند قول ذكر شده است:

الف: سرانجام كفر و شرك آنها، جز انكار خدا و دورى گزيدن از او، و سوگند بر نفى شرك، چيز ديگرى نيست.

ب: معناى ديگر: وقتى كه به خاطر شرك آوردنشان مورد سرزنش واقع شوند عذر و بهانه آنها انكار خدا و سوگند دروغ است.

ج: وقتى كه از آنها سؤال كنيم و عقيده آنها مورد تحقيق واقع شود، اين گفته ها را اظهار مى دارند.

در قرائت «لم تكن» وجوهى ذكر شده است:

با تاء: «لم تكن»، و نصب «فتنتهم» خوانده شده و ضمير

اشاره

وَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَ جَعَلْنا عَلى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَ فِي آذانِهِمْ وَقْراً وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها حَتَّى إِذا جاؤُكَ يُجادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هذا إِلاَّ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ (25) وَ هُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ يَنْأَوْنَ عَنْهُ وَ إِنْ يُهْلِكُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ ما يَشْعُرُونَ (26)

ترجمه: ..... ص : 167

برخى از آنها به تو، گوش فرامى دهند و ما بر دلهايشان پوشش افكنده ايم كه نفهمند و گوشهايشان را سنگين قرار داده ايم، و هر معجزه اى را كه ببينند ايمان نمى آورند، حتّى هنگامى كه نزد تو مى آيند با تو مجادله مى كنند، و مى گويند: اين چيزى نيست مگر افسانه هاى پيشينيان. (25)

آنها مردم را از پيامبر بازمى دارند و (خود) از او دورى مى كنند، و در حالى كه نمى دانند تنها خويشتن را هلاك مى كنند. (26)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 168

تفسير: ..... ص : 168

اشاره

وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلَى النَّارِ فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ (27) بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ (28)

ترجمه: ..... ص : 169

اگر ببينى آنها را كه در آتش قرار دارند و مى گويند: اى كاش بازمى گشتيم، تا آيات خدا را تكذيب نكنيم و از مؤمنان باشيم. (27)

امّا آنچه از پيش پنهان مى داشتند براى آنها آشكار شده، و اگر بازگردند، به همان چيزى برمى گردند كه از آن نهى شده اند، و آنها دروغگو هستند. (28)

تفسير: ..... ص : 169

وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا ... جواب «لو» محذوف است و تقدير آن: لرأيت امرا فظيعا، مى باشد و معناى جمله اين است: اگر كافران را ببينى كه بر آتش مشرف شده آن را مشاهده مى كنند، يا وارد در آتش شده، و سختى عذاب آن را فهميده اند، امر دردناكى را مشاهده خواهى كرد. وقفته على كذا، وقتى گفته مى شود كه چيزى را به كسى معرفى كنى و آن را به وى بفهمانى.

فَقالُوا يا لَيْتَنا نُرَدُّ اى كاش مى توانستيم برگرديم، بنا بر يك قول، تنها به همين

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 170

جمله، آرزوى اهل جهنّم، ادا و جمله تمام شده، و سپس به كلام ديگرى آغاز مى كنند، و مى گويند: «وَ لا نُكَذِّبَ بِآياتِ رَبِّنا» و ما آيات پروردگارمان را تكذيب نمى كنيم، بلكه به آن ايمان مى آوريم.

به قول ديگر، ممكن است «و لا نكذّب ...» عطف بر «نردّ» باشد.

قول سوم اين است كه جمله هاى بعد، حال باشد، يعنى در حالى كه تكذيب كننده نبوده و از مؤمنان مى بوديم، و به اين تقدير داخل در تحت حكم تمنّى خواهد بود.

در قرائت ديگر «و لا نكذّب» و «نكون» به تقدير «أن» ناصبه خوانده شده و جواب براى تمنّى است و معنايش اين است: اگر بازگردانده شويم تكذيب نمى كنيم و از مؤمنان خواهيم بود.

بَلْ بَدا لَهُمْ ما كانُوا يُخْفُونَ بلكه

اشاره

وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلاَّ حَياتُنَا الدُّنْيا وَ ما نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ (29) وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلى رَبِّهِمْ قالَ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ قالُوا بَلى وَ رَبِّنا قالَ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ (30)

ترجمه: ..... ص : 170

و مى گويند: زندگى فقط زندگى دنياست و ما [ديگر] مبعوث نمى شويم. (29)

و اگر آنها را ببينى هنگامى كه نزد پروردگار خود بازداشت شده اند، خدا به آنها گويد: آيا اين حقّ نيست؟ گويند: آرى (حق است) سوگند به پروردگارمان، خداوند مى فرمايد: پس بسزاى آنچه كفر مى ورزيديد شكنجه و عذاب را بچشيد. (30)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 171

تفسير: ..... ص : 171

وَ قالُوا إِنْ هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا ... «قالوا» عطف بر: «لعادوا» است، يعنى به فرضى كه بازگشت داده شوند، باز هم كفر مى ورزند و مى گويند: اين، جز زندگانى دنيا نيست چنان كه پيش از مشاهده قيامت مى گفتند.

مى توان گفت: عطف است بر جمله «وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ» يعنى: اينها در هر امرى دروغ مى گويند و همين ها كسانى هستند كه اين حرف را گفتند.

وَ لَوْ تَرى إِذْ وُقِفُوا عَلى رَبِّهِمْ اگر ببينى آنها را زمانى كه در پيشگاه پروردگارشان بازداشت شده اند ... در اين كه منظور از اين توقّف چيست، چند قول ذكر شده:

1- به منظور توبيخ و سؤال، چنان كه برده جنايتكار در حضور مولاى خود نگه داشته مى شود.

2- هنگامى كه براى مجازات نزد پروردگار خود مى ايستند.

3- در آن روز، حقيقتا پروردگار خود را مى شناسند، مثل اين كه عرب مى گويد:

وقفته على كلام فلان يعنى او را بر سخن فلانى آگاه ساختم.

قالَ أَ لَيْسَ هذا بِالْحَقِّ؟ آن روز از طرف خداوند ندا مى رسد آيا اين، حق نيست؟

و اين ندا به عنوان سرزنش در مقابل انكارهاى آنان، نسبت به قيامت و حساب مى آيد.

فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ پس از آن كه مى گويند: قسم به پروردگارمان قيامت بر حق است پروردگار مى فرمايد: بچشيد اين كيفرها را به سبب آن كه كفر مى ورزيديد.

ترجمه جوامع

اشاره

قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ حَتَّى إِذا جاءَتْهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً قالُوا يا حَسْرَتَنا عَلى ما فَرَّطْنا فِيها وَ هُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلى ظُهُورِهِمْ أَلا ساءَ ما يَزِرُونَ (31) وَ مَا الْحَياةُ الدُّنْيا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَيْرٌ لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ (32)

ترجمه: ..... ص : 172

آنان كه لقاى پروردگار را تكذيب كردند، در زيانند، تا آن گاه كه ناگهان قيامت ايشان را فرارسد، گويند: دريغا از آن تقصيرات كه در دنيا انجام داديم، و آنها بارهاى خود را بر دوش دارند، هان، چه بد بارى را بر دوش دارند! (31)

زندگانى دنيا، جز بازيچه و سرگرمى، نيست، و خانه آخرت براى كسانى كه تقوا پيشه كنند، بهتر است، پس چرا نمى انديشيد؟ (32)

تفسير: ..... ص : 172

كَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ نسبت به فرارسيدن آخرت و پاداشهاى آن، تكذيب مى كردند.

كلمه «حتّى» غايت براى تكذيب آنهاست، يعنى اين تكذيب، تا فرارسيدن قيامت كه حسرت آنها آغاز مى شود، دوام مى يابد.

«بَغْتَةً» يعنى ناگهانى و در نصب آن، دو وجه است.

1- حال است به معناى: «باغتة» كه اسم فاعل است.

2- مصدر، مفعول مطلق، به معناى بغتتهم بغتة، مى باشد.

عَلى ما فَرَّطْنا فِيها ضمير، براى حيات الدنياست كه هر چند نامى از آن برده نشده امّا به قرينه معلوم است، و ممكن است به ساعت برگردد و معناى آيه اين است (اهل عذاب مى گويند واى بر ما) كه در دنيا، ما درباره قيامت كوتاهى كرديم، مثل: يا حَسْرَتى عَلى ما فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ «اى افسوس بر آنچه در قرب به خداوند كوتاهى كردم» (زمر/ 56). ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 173

وَ هُمْ يَحْمِلُونَ أَوْزارَهُمْ عَلى ظُهُورِهِمْ اين آيه در معنا شبيه است به آيه: فَبِما كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ «به سبب اعمالى است كه با دستهاى خود انجام داديد» (شورا/ 30) زيرا همان طور كه كارها، با دستها انجام مى شود، بار نيز بر پشتها حمل مى شود.

ساءَ ما يَزِرُونَ فعل ذم است و مخصوص به آن، كه «شيئا» بوده حذف شده است، يعنى، چه بار

اشاره

قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ وَ لكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآياتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ (33) وَ لَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلى ما كُذِّبُوا وَ أُوذُوا حَتَّى أَتاهُمْ نَصْرُنا وَ لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِ اللَّهِ وَ لَقَدْ جاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ (34)

ترجمه: ..... ص : 173

ما مى دانيم كه آنچه آنها مى گويند تو را غمگين مى سازد، (ولى در حقيقت) آنها تو را تكذيب نمى كنند بلكه ستمكاران، آيات خدا را منكر مى شوند. (33)

پيش از تو (نيز) پيامبرانى تكذيب شدند. و بر تكذيب و اذيّت صبر كردند، تا يارى ما آنها را فرارسيد، براى كلمات خدا تغيير دهنده اى نيست، و اخبار پيامبران به سوى تو آمده است. (34) ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 174

تفسير: ..... ص : 174

قَدْ نَعْلَمُ كلمه «قد» در اين جا به منزله «ربّما» است كه براى زيادتى فعل و كثرت آن مى آيد، و ضمير در كلمه «إنّه» ضمير شأن است.

لَيَحْزُنُكَ اين فعل، به فتح ياء و ضمّ زا و نيز به ضمّ يا و كسر زاء خوانده شده است.

الَّذِي يَقُولُونَ مقصود از آنچه مى گويند كلماتى از قبيل شاعر، و مجنون، و ساحر و كذّاب است كه كافران درباره پيامبر بزرگوار مى گفتند.

فَإِنَّهُمْ لا يُكَذِّبُونَكَ اين فعل با تشديد و تخفيف هر دو خوانده شده: از باب تفعيل و افعال: «كذّبه» او را به دروغگويى نسبت داد. «أكذبه»، او را دروغگو دانست، براى اين آيه دو معنا ذكر شده است.

الف: در واقع، تكذيب دشمنان متوجّه تو نيست بلكه متوجّه خداست، چرا كه تو پيامبر او هستى كه با دادن معجزات تو را تصديق كرده است.

بنا بر اين تكذيب كردن تو، به تكذيب خداوند و انكار آيات او، برمى گردد، و اين آيه به عنوان دلدارى براى پيامبر نازل شده است.

ب: معناى ديگرى كه براى اين آيه ذكر شده اين است: دشمنان تنها با زبان تو را تكذيب مى كنند نه با دلهايشان، مثل آيه شريفه: وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَيْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ «آيات خدا را انكار كردند،

اشاره

وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقاً فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّماً فِي السَّماءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْجاهِلِينَ (35) إِنَّما يَسْتَجِيبُ الَّذِينَ يَسْمَعُونَ وَ الْمَوْتى يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ ثُمَّ إِلَيْهِ يُرْجَعُونَ (36) وَ قالُوا لَوْ لا نُزِّلَ

تفسير: ..... ص : 176

وَ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْراضُهُمْ پيامبر اكرم، وقتى مى ديد كه قومش از ايمان آوردن و پذيرش دين او، دورى مى كنند، بر او سخت مى آمد و آيه به همين مناسبت نازل شد، و از همين قبيل است آيه: فَلَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ ... «شايد تو خود را هلاك كنى ...» (كهف/ 6).

فَإِنِ اسْتَطَعْتَ ... اگر مى توانى در داخل زمين، راهى و منفذى پيدا كنى كه از آن طريق به زير زمين نفوذ كنى تا براى كافران آيه اى پيدا كنى كه به آن ايمان بياورند يا راهى به آسمان بيابى كه آيه اى براى آنها بياورى، پس اين كار را انجام بده، يعنى اين كار براى تو ميسّر نيست. جواب «إن» كه «افعل» بوده، حذف شده است.

برخى گفته اند تقدير آيه اين است: فتأتيهم بآية افضل ممّا آتيناهم به: تا براى آنها آيه اى بالاتر از آنچه ما آورده ايم بياورى و منظور اين است كه آيه اى بالاتر از آن، نيست.

وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدى اگر خدا

اشاره

وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ مِنْ شَيْ ءٍ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ (38) وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا صُمٌّ وَ بُكْمٌ فِي الظُّلُماتِ مَنْ يَشَأِ اللَّهُ يُضْلِلْهُ وَ مَنْ يَشَأْ يَجْعَلْهُ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ (39)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 178

ترجمه: ..... ص : 178

هيچ جنبنده اى در زمين و پرنده اى كه با بالهاى خود پرواز مى كند، نيست مگر آن كه آنها امّتهايى مثل شما هستند، ما هيچ چيز را در كتاب فروگذار نكرده ايم، و آن گاه به سوى پروردگارشان محشور مى شوند. (38)

آنان كه آيات ما را تكذيب كرده اند، كر و لالند، در تاريكيها قرار دارند، هر كه را خدا بخواهد گمراه مى كند و هر كه را بخواهد، بر راه راست قرار مى دهد. (39)

تفسير: ..... ص : 178

وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ ... خداوند در اين آيه، تمام حيوانات را جمع كرده است، زيرا آنها از دو حال خارج نيستند، يا بر روى زمين حركت مى كنند، و يا پرواز مى كنند.

إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ همه آنها گروه هايى مانند شما هستند، و مثل شما، روزيها و مرگ و ميرها دارند و كارهايشان حساب و كتاب دارد.

بعضى گفته اند، وجه تشبيه اين است كه آنها هم مثل شما آفريده خدا و دليل بر يكتايى او هستند و مى ميرند و محشور مى شوند.

ما فَرَّطْنا فِي الْكِتابِ هيچ چيز از اينها را در لوح محفوظ، از نظر نينداختيم، يعنى چنين نيست كه آن را ننوشته باشيم، و ويژگيهاى هر كدام را كه بايد ثبت شده باشد ثبت نكرده باشيم.

بعضى گفته اند: مراد به كتاب قرآن است، زيرا خداى تعالى در قرآن تمام آنچه را از امور دين و دنيا كه به آن نياز هست، به اجمال يا به تفصيل بيان كرده است.

ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ تمام امّتها در پيشگاه پروردگارشان محشور مى شوند، خداوند سزاى كارهايشان را مى دهد، و از ظالم براى مظلوم انتقام مى گيرد.

اين آيه، بيانگر عظمت قدرت و لطف تدبير خداوند در تمام آفريده هاست كه با همه

اشاره

قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (40) بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ (41)

ترجمه: ..... ص : 179

بگو: اگر راست مى گوييد، به من خبر دهيد كه اگر عذاب خدا بر شما فرود آيد، و يا رستاخيز شما را دريابد آيا جز خدا را مى خوانيد؟ (40)

نه، بلكه تنها او را مى خوانيد و او نيز اگر بخواهد مشكلى را كه شما براى رفع آن وى را مى خوانيد برطرف مى سازد و فراموش مى كنيد آنچه را شريك خدا قرار مى دهيد. (41)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 180

تفسير: ..... ص : 180

أَ رَأَيْتَكُمْ مرا خبر كنيد. حرف «كم» «1» محلّى از اعراب ندارد، زيرا در جمله ا رأيتك زيدا ما شأنه، (به من خبر بده كه موقعيت زيد چگونه است)، اگر حرف «كاف» محلّى از اعراب داشته باشد، تقديرش اين خواهد بود: أ رأيت نفسك زيدا ما شانه، كه معنايش غلط است (به من خبر بده خودت را كه زيد چگونه است).

معناى آيه اين است: به من خبر دهيد كه اگر در دنيا عذاب خدا به سوى شما آيد، يا قيامت فرارسد، چه كسى را خواهيد خواند؟ و آن گاه با جمله «اغير اللَّه تدعون»، خداوند آنها را محكوم كرده و فرموده است: آيا در آن وقت خدايان خودتان را به يارى مى خوانيد، چنان كه در دنيا وقتى زيانى مى بينيد به آنها متوسّل مى شويد، و يا تنها خداى يكتا را مى خوانيد نه بتها را؟

بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ نه بلكه در آن هنگام فقط خداى يكتا را مى خوانيد.

فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ در اين صورت هر مشكلى كه برطرف كردنش را از خدا بخواهيد اگر بخواهد و فضلش اقتضا كند، آن را از شما برطرف مى كند.

وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ و بتهايتان را كه شريك خدا قرار داده بوديد ترك مى كنيد و آنها را از

اشاره

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ (42) فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا وَ لكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (43) فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَيْهِمْ أَبْوابَ كُلِّ شَيْ ءٍ حَتَّى إِذا فَرِحُوا بِما أُوتُوا أَخَذْناهُمْ بَغْتَةً فَإِذا هُمْ مُبْلِسُونَ (44) فَقُطِعَ دابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (45)

__________________________________________________

1- علماى ادب عربى گفته اند: «ك» در «ا رأيتك» و «كم» در «ا رايتكم» نه اسم است و نه ضمير، بلكه حرف خطاب است كه براى تأكيد آمده و فعل آن، هميشه مفرد است و تغيير صيغه هايش در همين حرف ظاهر مى شود، و معتقدند كه معنايش روى هم رفته «اخبرنى» و «اخبرونى» است ولى حق اين است كه معناى استفهامى آن محفوظ است و اين لازمه معنايش مى باشد نه اصل آن. تفسير نمونه، 5/ 231 پاورقى.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 181

ترجمه: ..... ص : 181

پيش از تو پيامبرانى به سوى امّتهاى گذشته فرستاديم و آنها را به سختى و زيان گرفتار كرديم، تا تضرّع و زارى كنند. (42)

چرا آن گاه كه عذاب ما به آنها رسيد تضرّع نكردند، بلكه آنها سنگدل شده، شيطان كردارشان را در نظرشان آراسته بود. (43)

همين كه پندها و تذكّراتى كه به آنها داده شده بود، فراموش كردند، درهاى نعمت را بر روى آنها گشوديم، تا اين كه، وقتى از آنچه به آنها داده شده بود، شادمان گشتند، ناگهان آنان را گرفتار ساختيم، و خوار و مأيوس شدند. (44)

و نسل ستمكاران منقرض شد و ستايش سزاى خداست كه پروردگار جهانيان است. (45)

تفسير: ..... ص : 181

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ ... بِالْبَأْساءِ اين كلمه از مادّه «بأس» يا «بؤس» و «ضرّاء» از ضرّ است و در معناى اين دو لفظ گفته شده است:

بأساء: قحطى و گرسنگى ضرّاء: بيمارى، و نقصان در نفس و مال معناى آيه اين است:

ما پيامبران را به سوى آنها فرستاديم و تكذيبشان كردند، پس ما آنان را به بلاهاى جانى و مالى گرفتار كرديم، تا تضرّع كنند و خاضع شوند و اظهار ذلّت كنند و از

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 182

گناهانشان توبه نمايند.

فَلَوْ لا إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا تَضَرَّعُوا مقصود از اين آيه نفى تضرّع است، گويا گفته شده است وقتى كه عذاب ما آمد تضرّع نكردند، امّا اين كه جمله را به «لو لا» آغاز كرده به منظور دلالت بر اين است كه جز دشمنى و سنگدلى بهانه اى براى ترك تضرّع ندارند.

فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ امّا همين كه عبرت گرفتن از عذاب و زيانهايى كه به آن وسيله تنبيه شده بودند را فراموش

اشاره

قُلْ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ وَ خَتَمَ عَلى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ (46) قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ بَغْتَةً أَوْ جَهْرَةً هَلْ يُهْلَكُ إِلاَّ الْقَوْمُ الظَّالِمُونَ (47) وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (48) وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا يَمَسُّهُمُ الْعَذابُ بِما كانُوا

تفسير: ..... ص : 183

إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَ أَبْصارَكُمْ اگر خدا گوش و ديده هاى شما را بگيرد، يعنى شما را كر و كور كند.

وَ خَتَمَ عَلى قُلُوبِكُمْ و بر دلهايتان مهر نهد، به اين طريق كه پوششى بر آنها بگذارد كه عقلتان را از بين ببرد و قوّه تشخيص را از شما بگيرد.

مَنْ إِلهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ چه كسى غير از خداى يكتا، آنچه او از شما گرفته و بر

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 184

آن مهر زده، به شما پس خواهد داد؟

بعضى گفته اند منظور از «به» «بذلك» است، و ضمير به جاى اسم اشاره آمده است.

انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ ببين كه چگونه آيات را به نحو روشن و كامل به آن جهاتى كه خود اظهار مى كنيم، متوجّه مى سازيم، گاهى به صورت نعمت و زمانى به صورت نقمت، آن را ظاهر مى كنيم.

ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ پس از ظهور آيات از آنها اعراض مى كنند.

در اين آيه «بغتة» را كه به معناى ناگهانى است در

اشاره

قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما يُوحى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ (50)

ترجمه: ..... ص : 185

بگو: به شما نمى گويم كه خزانه هاى خدا، پيش من است، و من خود غيب نمى دانم، و به شما نمى گويم كه من فرشته ام، من تنها از آنچه به سويم وحى مى شود پيروى مى كنم، بگو آيا نابينا و بينا، يكسانند، چرا نمى انديشيد؟ (50)

تفسير:..... ص : 185

قُلْ لا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزائِنُ اللَّهِ بگو من ادّعاى مالكيّت گنجينه هاى رحمت خدا را ندارم، و علم غيبى كه ويژه خود خداست من از آن خبر ندارم تنها به علومى آگاهى دارم كه او به من عنايت كند و مرا به آن اختصاص دهد.

وَ لا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ من نمى گويم فرشته اى هستم، زيرا همه تان مى دانيد كه من انسانم، و به آنچه فرشته توانايى دارد قدرتى ندارم.

إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما يُوحى إِلَيَّ هر خبرى كه مربوط به آينده و گذشته مى گويم، از راه وحى است.

قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمى وَ الْبَصِيرُ آيا گمراه و هدايت شده يكسان است؟

أَ فَلا تَتَفَكَّرُونَ چرا نمى انديشيد تا از اهل انصاف به حساب آييد و مانند اشخاص نابينا راه خود را گم نكنيد؟

اشاره

وَ كَذلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لِيَقُولُوا أَ هؤُلاءِ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنْ بَيْنِنا أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ (53) وَ إِذا جاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآياتِنا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْكُمْ سُوءاً بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ (54) وَ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ وَ لِتَسْتَبِينَ سَبِيلُ الْمُجْرِمِينَ (55)

ترجمه: ..... ص : 188

همچنين، ما، برخى از آنها را به برخى (ديگر) مى آزماييم، تا بگويند: آيا اينها هستند كه خداوند از بين ما بر آنها منّت گذاشته است، آيا خداوند به حال سپاسگزاران داناتر نيست؟ (53)

و هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، پيش تو آيند، به آنها بگو: سلام بر شما، پروردگار شما بر خود رحمت را واجب كرده است كه هر كس از شما كار زشتى از روى نادانى انجام دهد، سپس بعد از آن توبه كند، و به صلاح گرايد، خداوند آمرزنده و رحيم است. (54)

و اين چنين آيات خود را تفصيل مى دهيم، تا روش گنهكاران روشن و آشكار شود. (55)

تفسير: ..... ص : 188

وَ كَذلِكَ فَتَنَّا مانند اين آزمايش هاى بزرگ، بعضى را به بعضى ديگر

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 189

مى آزماييم، و اين بدان سبب بود كه مشركان، به دليل قبول نداشتن حقانيت مسلمانان، مى گفتند: آيا اين مردم كسانى هستند كه خداوند از ميان ما به آنها چنين نعمتى داده است كه حق را به دست آورده اند، در حالى كه ما، از سردمداران و اشراف جامعه هستيم، و آنها بردگان و فرومايگانند؟

مثل: لَوْ كانَ خَيْراً ما سَبَقُونا إِلَيْهِ «اگر اين دين، خوب مى بود، آنها بر ما پيشى نگرفته بودند» (احقاف/ 11).

و مقصود از «فتنّاهم» اين است كه ما آنها را به خودشان واگذار كرديم، پس مبتلا شدند، تا آن جا كه ابتلاى آنها، سبب اين گفتار شد، زيرا اين گفته را نمى گويد جز كسى كه مبتلا و به خود واگذار شده باشد.

أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ خداوند نسبت به آنان كه ايمان مى آورند و از سپاسگزارانند آگاهتر است از اين رو آنها را به ايمان موفق

اشاره

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ أَنْ أَعْبُدَ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَكُمْ قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُهْتَدِينَ (56) قُلْ إِنِّي عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ كَذَّبْتُمْ بِهِ ما عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَيْرُ الْفاصِلِينَ (57) قُلْ لَوْ أَنَّ عِنْدِي ما تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ لَقُضِيَ الْأَمْرُ بَيْنِي وَ بَيْنَكُمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِالظَّالِمِينَ (58)

ترجمه: ..... ص : 190

بگو: من نهى شده ام از آن كه خدايان شما را پرستش كنم، بگو: ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 191

من از هواهاى نفسانى شما پيروى نمى كنم، كه در اين صورت گمراه مى شوم و از هدايت يافتگان نخواهم بود. (56)

بگو: من از جانب پروردگارم، دليل روشنى دارم، كه شما آن را تكذيب كرده ايد، چيزى كه براى فرارسيدن آن، عجله داريد، پيش من نيست، حكم به دست خداست كه حق مى گويد، و او بهترين فيصله دهندگان است. (57)

بگو: اگر چيزى كه براى آن شتاب داريد، پيش من بود، كارى كه ميان من و شماست خاتمه يافته بود، و خداوند به حال ستمكاران داناتر است. (58)

تفسير: ..... ص : 191

قُلْ إِنِّي نُهِيتُ بگو من از عبادت كردن خدايانى غير از خدا كه شما آنها را عبادت مى كنيد، نهى شده ام.

قُلْ لا أَتَّبِعُ أَهْواءَكُمْ من هرگز بدون دليل به آن راهها كه شما مى پيماييد و از هواى نفس پيروى مى كنيد، نخواهم رفت.

قَدْ ضَلَلْتُ إِذاً اگر، از خواسته هاى شما پيروى كنم، به گمراهى كشيده مى شوم و از سالكان طريق هدايت نخواهم بود. مراد اين است كه شما خود از گمراهان هستيد.

قُلْ إِنِّي عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي من در جهت شناخت پروردگارم، و اين كه معبودى جز او، وجود ندارد، دليل روشنى دارم.

وَ كَذَّبْتُمْ بِهِ و شما خدا را تكذيب كرديد، زيرا براى او شريك قائل شديد.

به طور معمول هر وقت كسى دليل قاطعى بر ثبوت امرى داشته باشد، مى گويد:

انا على يقين منه، و على بيّنة منه: من به اين امر يقين و براى آن دليل روشنى دارم.

درباره تفسير «بيّنه» و ضمير «به» معناى ديگرى نيز گفته شده است:

من از طرف پروردگارم دليلى دارم و آن، قرآن است،

اشاره

وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ لا يَعْلَمُها إِلاَّ هُوَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ما تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُها وَ لا حَبَّةٍ فِي ظُلُماتِ الْأَرْضِ وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ إِلاَّ فِي كِتابٍ مُبِينٍ (59) وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ وَ يَعْلَمُ ما جَرَحْتُمْ بِالنَّهارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضى أَجَلٌ مُسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (60)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 193

ترجمه: ..... ص : 193

كليدهاى غيب نزد خداست، جز او كسى به آنها آگاهى ندارد، و او آنچه را در خشكى و درياست مى داند و هيچ برگى سقوط نمى كند، جز اين كه او، مى داند، و هيچ دانه اى در تاريكيهاى زمين، و هيچ تر و خشكى نيست، جز اين كه در كتابى آشكار است. (59)

و او كسى است كه در شب روح شما را مى گيرد، و به كردار شما در روز، آگاه است و سپس شما را در روز از خواب، برمى انگيزاند، تا آن گاه كه اجل معيّن سپرى شود، سپس بازگشت شما به سوى خداوند است، آن گاه شما را به كردارتان آگاه مى كند. (60)

تفسير: ..... ص : 193

وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَيْبِ ... جمع «مفتح» كه به معناى كليد است مى باشد.

خداى سبحان از باب استعاره، براى غيب كليدها قرار داده، زيرا، با كليد مى توان به آنچه در مخزنهاى قفل شده وجود دارد، دست يافت.

يعنى همان طور كه، تنها كسى مى تواند به آنچه در خزانه ها وجود دارد، دست يابد، كه كليد قفلها نزد او باشد، تنها كسى هم كه مى تواند به امور پنهانى دست يابد خداوند يكتاست.

وَ لا حَبَّةٍ ... وَ لا رَطْبٍ وَ لا يابِسٍ اين كلمات، عطف بر «ورقة» و داخل در حكم آن هستند، يعنى هيچ برگى سقوط نمى كند و هيچ يك از امور نيست مگر اين كه خداوند به آن علم دارد.

إِلَّا فِي كِتابٍ مُبِينٍ اين عبارت مثل تكرار عبارت «الا يعلمها» مى باشد زيرا هر دو به يك معنا هستند، و منظور از كتاب مبين، علم خداوند يا لوح محفوظ، و يا، قرآن است.

وَ هُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُمْ بِاللَّيْلِ خدا (در شب) به وسيله خواب، فعاليّت را از روح شما

اشاره

وَ هُوَ الْقاهِرُ فَوْقَ عِبادِهِ وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً حَتَّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ (61)

ترجمه: ..... ص : 194

او بر همه بندگانش اقتدار دارد و نگهبانانى، بر شما مى فرستد، تا وقتى كه مرگ يكى از شما فرارسيد، فرستادگان ما، كه در كار خود كوتاهى نمى كنند، جانش را بازستانند. (61)

تفسير: ..... ص : 194

وَ هُوَ الْقاهِرُ او توانا و بالادست بندگانش است.

وَ يُرْسِلُ عَلَيْكُمْ فرشتگانى را به سوى شما مى فرستد كه اعمال شما را مراقبت ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 195

مى كنند و آنها نويسندگانى كريم و بزرگوارند.

فايده اين موضوع، اين است كه وقتى بندگان بدانند كه فرشتگان كارهايى را كه آنها انجام مى دهند در نامه هايى ثبت مى كنند و در روز قيامت آشكارا بر آنها عرضه مى شود، با توجّه بيشتر، از انجام دادن اعمال زشت، خوددارى مى كنند.

تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا فرشته مرگ و اعوانش، به طور كامل جان او را مى گيرند.

«حتّى» اين كلمه براى استيناف و آغاز جمله بعد است، و «توفّاه» با إماله، نيز خوانده شده، و در اين صورت ممكن است ماضى باشد و ممكن است مضارع به معناى «تتوّفاه» باشد.

وَ هُمْ لا يُفَرِّطُونَ در انجام دادن مأموريت خود، نه سستى و كم كارى مى كنند، و نه افراط و زياده روى.

تفريط كوتاهى كردن و تأخير انداختن كار از زمانش.

إفراط از حدّ گذرانيدن و زياد از اندازه معمول انجام دادن.

اشاره

قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً وَ يُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ (65)

ترجمه: ..... ص : 197

بگو: خداوند، قادر است كه عذابى از بالاى سر يا زير پايتان به سوى شما بفرستد يا اين كه شما را به صورت گروه هايى درهم آميزد، و سختى جنگ را به هر يك از شما به وسيله ديگرى بچشاند، بنگر كه چگونه ما آيات خود را، يكى پس از ديگرى ظاهر مى كنيم، شايد آنها بفهمند. (65)

تفسير: ..... ص : 197

قُلْ هُوَ الْقادِرُ او قادر است بر اين كه از بالاى سر شما عذاب بفرستد، چنان كه بر قوم لوط، عذاب و بر اصحاب فيل سنگريزه و بر قوم نوح طوفان فرستاد.

أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ يا از زير پاهايتان، چنان كه فرعون را غرق كرد، و قارون را به زمين فرو برد.

به معناى ديگر گفته اند «من فوقكم» يعنى عذابى از ناحيه سردمداران و پادشاهان ستمگرتان، «و من تحت ارجلكم»: عذابى از ناحيه زيردستان و بردگانتان، و گفته شده است كه مراد نيامدن باران و از بين رفتن گياهان است.

أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعاً يا شما را به صورت فرقه هاى گوناگون با انديشه هاى مختلفى درآورد كه هر گروهى از يك امامى پيروى كند مثل اختلافهايى كه باعث جنگهاى خانمان سوز و خون ريزى شود.

وَ يُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ گروهى از شما به جان گروهى ديگر افتاده يكديگر را مى كشيد و تباهى به بار مى آوريد، مثل وَ كَذلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضاً «و اين چنين بعضى از ستمگران را به برخى ديگر وامى گذاريم». (همين سوره آيه 129) از امام صادق عليه السّلام روايت شده است كه منظور همسايه بد است. و مقصود آيه تهديد به ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 198

نزول يكى از اين گونه عذابهاست كه ذكر شده، در حديث از پيامبر صلّى اللَّه

اشاره

وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ (66) لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ وَ سَوْفَ تَعْلَمُونَ (67) وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ فِي آياتِنا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ وَ إِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (68) وَ ما عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسابِهِمْ مِنْ شَيْ ءٍ وَ لكِنْ ذِكْرى لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ (69)

ترجمه: ..... ص : 198

قوم تو آن را تكذيب و انكار كردند، در حالى كه حق است، بگو: من مسئول شما نيستم. (66)

هر خبرى زمان وقوعى دارد، و بزودى خواهيد دانست. (67)

هر وقت كسانى كه آيات ما را استهزا مى كنند، مشاهده نمايى، از آنها رو بگردان، تا به سخن ديگرى بپردازند، و اگر شيطان از ياد تو ببرد به محض توجّه پيدا كردن، با اين جمعيّت ستمگر منشين. (68)

هيچ چيز از حساب گناهان ايشان با مردم پرهيزگار نيست، بلكه يادآورى است كه آنها تقوا پيشه كنند. (69)

تفسير: ..... ص : 198

وَ كَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَ هُوَ الْحَقُّ قوم تو عذاب را تكذيب كردند اما به يقين عذابى كه وعده كرده ايم به آنها خواهد رسيد. مرجع ضمير «به» عذاب است، و بعضى گفته اند قرآن است. ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 199

قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ بگو: من مأمور نيستم كه شما را به جبر از تكذيب آيات جلوگيرى كنم، بلكه من، تنها بيم دهنده ام.

لِكُلِّ نَبَإٍ مُسْتَقَرٌّ هر چيزى كه از وقوع آن خبرى داده مى شود، وقت مشخصى دارد.

وَ إِذا رَأَيْتَ الَّذِينَ يَخُوضُونَ و هر گاه مشاهده كردى كسانى را كه نسبت به آيات ما مسخره مى كنند و آنها را مورد طعنه قرار مى دهند.

فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ پس از آنها دورى كن، با آنها منشين، و از مجلس آنها بلند شو.

حَتَّى يَخُوضُوا فِي حَدِيثٍ غَيْرِهِ تا به مسائل ديگر پردازند و آن وقت اگر با آنها بنشينى اشكالى ندارد.

وَ إِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطانُ و اگر شيطان، نهى از همنشينى با آنها را، از يادت برد، فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرى پس از اين كه به خاطرت آمد، ديگر با آنها منشين.

مى توان گفت مقصود از آيه اين است: اگر پيش

اشاره

وَ ذَرِ الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ ذَكِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما كَسَبَتْ لَيْسَ لَها مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيٌّ وَ لا شَفِيعٌ وَ إِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لا يُؤْخَذْ مِنْها أُولئِكَ الَّذِينَ أُبْسِلُوا بِما كَسَبُوا لَهُمْ شَرابٌ مِنْ حَمِيمٍ وَ عَذابٌ أَلِيمٌ بِما كانُوا يَكْفُرُونَ (70)

ترجمه: ..... ص : 200

كسانى كه دين خود را به بازى و سرگرمى گرفتند و زندگى دنيا آنها را فريب داد، رها كن و به وسيله قرآن آنها را پند ده، تا مبادا كسى كه جز خدا يار و فريادرسى ندارد، گرفتار هلاكت شود، و هر عوضى بدهد از او پذيرفته نشود، اينان به سبب كردارشان، در معرض هلاكت قرار گرفته اند، بر ايشان آشاميدنيى از آب جوشان و عذابى دردناك است، بر اثر آنچه كفر مى ورزيدند. (70)

تفسير: ..... ص : 200

اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَعِباً وَ لَهْواً دين خود را به بازى و سرگرمى گرفتند و آن را مسخره مى پنداشتند، مقصود، دين اسلام است كه موظف به پذيرفتن آن بوده و به سويش خوانده شده اند.

«ذرهم» از آنها اعراض كن و به تكذيب و مسخره كردن آنان اعتنايى مكن.

وَ ذَكِّرْ بِهِ أَنْ تُبْسَلَ نَفْسٌ بِما كَسَبَتْ به وسيله قرآن آنها را موعظه كن كه مبادا شخصى از آنها گرفتار عذاب و هلاكت شود، و در گرو بدى كارهاى خود قرار گيرد.

وَ إِنْ تَعْدِلْ كُلَّ عَدْلٍ لا يُؤْخَذْ مِنْها (چنين كسى) هر چه عوض و پيشكشى بدهد،

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 201

از او پذيرفته نمى شود.

«أُولئِكَ» اين كلمه اشاره به كسانى است كه دين خود را بازيچه گرفته اند.

الَّذِينَ أُبْسِلُوا ... بِما كَسَبُوا اينها كسانى هستند كه به سبب اعمالشان دچار تباهى و هلاكت شدند.

اشاره

وَ هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَ يَوْمَ يَقُولُ كُنْ فَيَكُونُ قَوْلُهُ الْحَقُّ وَ لَهُ الْمُلْكُ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ وَ هُوَ الْحَكِيمُ الْخَبِيرُ (73)

ترجمه: ..... ص : 203

و او كسى است كه آسمانها و زمين را به حق آفريد. و در آن روزى كه مى گويد: باش، هستى يابد، گفتار او بر حق است، و روزى كه در صور دميده مى شود، ملك، از آن او است، داناى نهان و آشكار است و همو، درستكار و آگاه است. (73)

تفسير: ..... ص : 203

قَوْلُهُ الْحَقُّ در تركيب اين عبارت اقوالى است:

الف: مبتداى مؤخر، و «يوم يقول» خبر مقدّم مثل: (يوم الجمعة القتال: جنگ در روز جمعه است). و «يوم» در آيه به معناى «حين» است.

ب: مبتدا و خبر، و «يوم يقول» ظرف (مفعول فيه) است و بر اين تقدير معناى آيه اين مى شود: خدا همان كسى است كه بر اساس حق و حاكميت زمين و آسمانها را آفريد، و هر گاه به شيئى از اشيا مى گويد: موجود شو، آن شى ء وجود مى يابد، اين گفتار او، حق و حكمت است و مراد اين است كه خداوند هيچ كدام از آسمانها و

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 204

زمين و ساير جهان هستى را جز از روى حكمت و حق نيافريده است.

«يوم ينفخ» ظرف است براى «و له الملك» مثل: لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ «امروز حكومت مال كيست؟» (مؤمن/ 16) ج: وجه سوم درباره «قوله الحق» اين است كه فاعل فعل «يكون» است، يعنى هنگامى كه فرمان به حق او صادر مى شود و مى گويد: موجود شو، پس گفتار به حق او موجود مى شود.

جمله «يوم يقول»: منصوب به كلمه محذوفى است كه «بالحقّ» بر آن دلالت مى كند، يعنى روزى كه خداوند شيئى را به وجود مى آورد و آفرينش را تجديد مى كند، حق را بپا مى دارد.

وَ لَهُ الْمُلْكُ روزى كه در صور دميده مى شود

اشاره

وَ إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَ تَتَّخِذُ أَصْناماً آلِهَةً إِنِّي أَراكَ وَ قَوْمَكَ فِي ضَلالٍ مُبِينٍ (74) وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ مَلَكُوتَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ لِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ (75)

ترجمه: ..... ص : 204

و (بياد آور) هنگامى را كه ابراهيم به مربّيش (عمويش) آزر گفت: آيا بتها را خدا مى گيرى؟ من تو و قومت را در گمراهى آشكار مى بينم. (74)

و اين چنين ملكوت آسمانها و زمين را به ابراهيم مى نمايانيم، تا از اهل يقين شود. (75)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 205

تفسير: ..... ص : 205

«آزر» اين كلمه با ضمّ آخر بنا بر نداء، نيز خوانده شده است.

در ميان دانشمندان علم انساب، خلافى نيست كه اسم پدر نسبى ابراهيم تارخ بوده است، و اصحاب، (اماميّه) گويند: آزر، نام جدّ مادرى ابراهيم بوده، و نيز روايت شده است كه آزر عموى او بوده است و درباره پيامبر اسلام نيز مى گويند آباء و اجداد پيغمبر اسلام تا حضرت آدم همگى يكتاپرست بوده اند. از خود حضرت نقل كرده اند كه فرموده است:

لم يزل ينقلنى اللَّه تعالى من صلب الطاهرين الى ارحام المطهّرات، لم يدنّسنى بدنس الجاهلية

«پيوسته خداى تعالى مرا از پشت مردان پاك به ارحام مادران پاك منتقل مى كرد و هرگز مرا با پليدى جاهليّت آلوده نساخت» «1».

برخى گفته اند «آزر» اسم بتى بوده و چون عموى ابراهيم آن را پرستش مى كرده قرآن او را آزر ناميده.

«أَ تَتَّخِذُ» همزه استفهام انكارى است، آيا بتها را به جاى خدا مى گيرى؟! فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى ... اين جمله كه در آيات بعد مى آيد عطف بر آيه مورد بحث: «إِذْ قالَ إِبْراهِيمُ» است و آيه: «وَ كَذلِكَ نُرِي إِبْراهِيمَ» تا آخر نيز جمله معترضه ميان معطوف و معطوف عليه است، و معناى آن چنين است: همان طور كه بيان ابراهيم را درباره زيان بت پرستى شرح داديم، به همين نحو؟ مالكيت مطلقه و تسلّط پروردگار را بر تمام آسمان و

اشاره

فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ رَأى كَوْكَباً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لا أُحِبُّ الْآفِلِينَ (76) فَلَمَّا رَأَى الْقَمَرَ بازِغاً قالَ هذا رَبِّي فَلَمَّا أَفَلَ قالَ لَئِنْ لَمْ يَهْدِنِي رَبِّي لَأَكُونَنَّ مِنَ الْقَوْمِ الضَّالِّينَ (77) فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بازِغَةً قالَ هذا رَبِّي هذا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنِّي بَرِي ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ (78) إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ حَنِيفاً وَ ما أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ (79)

ترجمه: ..... ص : 206

همين كه پرده سياه شب او را پوشانيد، ستاره اى ديد، گفت:

اين است خداى من، و همين كه ستاره غروب كرد گفت: من غروب كنندگان را دوست ندارم. (76)

هنگامى كه به ماه در حال برآمدن از پشت افق نگريست گفت: اين است خداى من، و هنگامى كه غروب كرد گفت: اگر پروردگارم مرا هدايت نكند، از مردم گمراه خواهم بود. (77)

وقتى كه خورشيد را ديد كه در حال برآمدن است گفت:

خداى من اين است، اين بزرگتر است، و چون غروب كرد، گفت: اى مردم، من از آنچه شما شريك خدا قرار مى دهيد بيزارم. (78)

من به خدايى رو آورده ام كه آسمانها و زمين را آفريده، در برابر او اخلاص دارم و از مشركان نيستم. (79)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 207

تفسير: ..... ص : 207

پس وقتى كه ابراهيم ديد، مردم بت مى پرستند، و خورشيد و ماه و ستارگان را عبادت مى كنند، تصميم گرفت آنها را از خطايشان آگاه سازد، و ديده بصيرت آنها را باز كند، و راه انديشه و استدلال را به آنان نشان دهد، تا بدانند كه هيچ كدام از اشيايى كه پرستش مى كنند شايسته اين كار نيستند، زيرا همه اينها پديده و حادث اند.

قالَ هذا رَبِّي ابراهيم گفت: اين پروردگار من است. اين سخن كسى است كه با حريف خود مماشات كرده، و با علم، به اين كه او بر باطل است، بدون تعصب درباره مذهب خود، عقيده او را نقل كرده، تا هر چه بهتر او را به حق تشويق كند و باطل را از قلبش بزدايد، و سپس با استدلال در جمله بعد، بطلان عقيده طرف را ثابت كرده است.

لا أُحِبُّ الْآفِلِينَ من پرستش خدايانى را كه

اشاره

وَ حاجَّهُ قَوْمُهُ قالَ أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ وَ قَدْ هَدانِ وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً وَسِعَ رَبِّي كُلَّ شَيْ ءٍ عِلْماً أَ فَلا تَتَذَكَّرُونَ (80) وَ كَيْفَ أَخافُ ما أَشْرَكْتُمْ وَ لا تَخافُونَ أَنَّكُمْ أَشْرَكْتُمْ بِاللَّهِ ما لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ عَلَيْكُمْ سُلْطاناً فَأَيُّ الْفَرِيقَيْنِ أَحَقُّ بِالْأَمْنِ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ (81) الَّذِينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إِيمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِكَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ (82)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 209

ترجمه: ..... ص : 209

قوم ابراهيم با وى به جدال پرداختند گفت: آيا درباره خدا، كه مرا هدايت كرده است، با من جدال مى كنيد؟ من از آنچه شما شريك خدا قرار مى دهيد نمى ترسم، مگر پروردگارم چيزى را بخواهد، وسعت آگاهى پروردگارم همه چيز را فرامى گيرد، آيا متذكّر نمى شويد؟ (80)

چگونه از خدايان شما بترسم، در حالى كه شما از آن نمى ترسيد كه براى خدا شريكى قرار داده ايد و درباره آن هيچ دليلى از جانب خدا بر شما نازل نشده، پس كدام يك از دو گروه (ما، يا شما) به ايمنى سزاوارتريم، اگر شما آگاهى داريد؟ (81)

آنان كه ايمان آورده و ايمان خود را به ستم نياميخته اند امنيّت مال آنهاست و آنها هدايت يافتگانند. (82)

تفسير: ..... ص : 209

وَ حاجَّهُ قَوْمُهُ قوم ابراهيم درباره دين و توحيد با وى به جدال پرداخته بودند و هر چه آنها را به ترك عبادت بتها مى خواند آنها به انكار مى پرداختند. سرانجام به آنها گفت:

أَ تُحاجُّونِّي فِي اللَّهِ ... آيا درباره خداى يكتا با من جدال مى كنيد، و حال آن كه خداوند مرا به راه توحيد هدايت كرده است؟

وَ لا أَخافُ ما تُشْرِكُونَ بِهِ من از خدايان شما بيمى ندارم. بت پرستان ابراهيم را تهديد كرده بودند كه خدايانشان به او آسيب خواهند رساند.

إِلَّا أَنْ يَشاءَ رَبِّي شَيْئاً تقدير آيه اين است: الّا وقت مشية ربّى شيئا يخاف. كلمه «وقت» از اين جمله حذف شده، و حاصل معناى آيه اين است: من هيچ وقت از معبودهاى شما ترسى ندارم، چرا كه آنها هيچ قدرتى بر سود و زيان ندارند، مگر آن گاه كه پروردگار من بخواهد از ناحيه آنها مرا با خطرى مواجه سازد، مثل اين كه به وسيله

اشاره

وَ تِلْكَ حُجَّتُنا آتَيْناها إِبْراهِيمَ عَلى قَوْمِهِ نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (83) وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلاًّ هَدَيْنا وَ

تفسير: ..... ص : 211

وَ تِلْكَ اين كلمه اشاره به تمام استدلالهايى است كه ابراهيم به آن وسيله با قوم خود محاجّه كرد، و در آيات قبل ذكر شد، كه آغاز آن، جمله: «فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ اللَّيْلُ» و پايانش «وَ هُمْ مُهْتَدُونَ» بود.

آتَيْناها إِبْراهِيمَ اين دلائل را در دل ابراهيم آورديم، و به اين حجّتها او را راهنمايى كرديم. ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 212

نَرْفَعُ دَرَجاتٍ مَنْ نَشاءُ مقامات هر كس را بخواهيم در علم و حكمت بالا مى بريم. (اين معنا، با توجّه به كسره «درجات» بدون تنوين است).

امّا بعضى با تنوين خوانده اند يعنى هر كس را بخواهيم، از حيث درجه و مقام بالا مى بريم مثل: وَ رَفَعَ بَعْضَهُمْ دَرَجاتٍ «مقامات بعضى از آنها را بلند ساخت» (بقره/ 253).

وَ وَهَبْنا ما به ابراهيم پسرش اسحاق و نيز يعقوب پسر اسحاق را عطا كرديم.

«كُلًّا هَدَيْنا»

اشاره

ذلِكَ هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (88) أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ فَقَدْ وَكَّلْنا بِها قَوْماً لَيْسُوا بِها بِكافِرِينَ (89) أُولئِكَ الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ فَبِهُداهُمُ اقْتَدِهْ قُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرى لِلْعالَمِينَ (90)

ترجمه: ..... ص : 212

اين هدايت خداست كه هر كس از بندگان خود را بخواهد، به آن راهنمايى مى كند، و اگر شرك آورده بودند، كردارشان دچار آفت زدگى مى شد. (88)

آنها بودند كه ما كتاب و حكومت و پيامبرى به آنها عطا كرديم، و اگر به آن كفر ورزند، ما، قومى را به پاسدارى آن گمارده ايم كه كفر نمى ورزند. (89)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 213

آنان كسانى هستند كه خداوند هدايتشان كرده، پس تو به هدايت آنها تأسّى كن، بگو در برابر كارهاى خودم، مزدى از شما نمى خواهم، اين رسالت، چيزى جز، يك يادآورى براى جهانيان، نيست. (90)

تفسير: ..... ص : 213

ذلِكَ هُدَى اللَّهِ «ذلك» اشاره است به تمام برگزيدنها و فضيلت دادنهايى كه در آيات قبل گذشت.

هُدَى اللَّهِ يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ اين هدايتى است كه خداوند هر كس را بخواهد از آنهايى كه در اين آيات نام برده نشده اند به اين وسيله هدايت مى كند.

وَ لَوْ أَشْرَكُوا با همه برترى و تقدّم اين پيامبران و با درجات بالايى كه به آنها داده شده بود، اگر، بفرض، مشرك مى شدند تمام اعمالشان بر باد مى رفت، و مانند ديگران مى بودند، مثل: لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ «اى پيامبر اگر مشرك شوى، اعمالت باطل مى شود» (زمر/ 65).

أُولئِكَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ آنها كسانى بودند كه ما به ايشان، كتاب و حكم داديم، منظور از كتاب جنس كتاب است، و منظور از «حكم» حكومت بين مردم است، و بعضى گفته اند مراد حكمت (علم) است.

فَإِنْ يَكْفُرْ بِها هؤُلاءِ پس اگر اهل مكه، نسبت به كتاب و حكم، و پيامبرى، يا تنها پيامبرى (كه شامل همه است) كفر ورزند.

فَقَدْ وَكَّلْنا بِها قَوْماً ما قومى را براى آن موكّل ساخته ايم، و آنها پيامبرانى هستند

اشاره

وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ إِذْ قالُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلى بَشَرٍ مِنْ شَيْ ءٍ قُلْ مَنْ أَنْزَلَ الْكِتابَ الَّذِي جاءَ بِهِ مُوسى نُوراً وَ هُدىً لِلنَّاسِ تَجْعَلُونَهُ قَراطِيسَ تُبْدُونَها وَ تُخْفُونَ كَثِيراً وَ عُلِّمْتُمْ ما لَمْ تَعْلَمُوا أَنْتُمْ وَ لا

تفسير: ..... ص : 215

وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ آنها خدا را چنان كه بايد نشناختند و آن طور كه شايسته است عظمت او را رعايت نكردند، و آن چنان كه بايد، رحمتها، و الطاف بى پايان او نسبت به بندگانش به وصف در آيد، نتوانستند، او را توصيف كنند، و از اين رو زبان به انكار همه چيز گشودند و گفتند: ما أَنْزَلَ اللَّهُ عَلى بَشَرٍ مِنْ شَيْ ءٍ: خدا بر هيچ انسانى هيچ چيزى نازل نكرده است، و با اين بيان، بعثت پيامبران و وحى به سوى آنها را كه از بزرگترين رحمتها و بالاترين الطاف اوست، منكر شدند.

وقتى كه يهوديان به منظور مبالغه در انكار نزول قرآن بر پيغمبر اسلام، اين چنين همه چيز را بباد انكار گرفتند، خداوند مطلبى را به ياد آنها آورد كه چاره اى جز اقرار كردن نداشتند، و آن، نازل شدن تورات بر موسى عليه السّلام بود، كه همه در جريان آن بودند، و در ضمن اقرار گرفتن، آنان را سرزنش كرد كه شما تورات

اشاره

وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرى وَ مَنْ حَوْلَها وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ

تفسير: ..... ص : 217

وَ هذا كِتابٌ مراد از «كتاب» قرآن است. «مبارك» فوايد و سودهاى فراوانى دارد، از جمله آنها اين است كه قرائت آن خير است و عمل به آن مايه خيرات، علم اوّلين و آخرين، و احكام حلال و حرام در آن است و تا دنيا باقى است و تكليف برقرار است قرآن باقى است، و هرگز نسخ نمى شود.

مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ اين قرآن كتابهاى پيش از خود را كه عبارتند از تورات و انجيل و غير آن، تصديق مى كند. «و لتنذر» اين فعل عطف بر چيزى است كه صفت «كتاب» بر آن دلالت مى كند. گويا چنين گفته شده است: اين قرآن بر حق است به چند دليل: بركاتى كه در آن است، و كتابهاى پيش را تصديق مى كند، و گنهكاران را بيم مى دهد، «لتنذر» با «تاء» و «ياء» هر دو خوانده شده.

مكّه را به چند دليل امّ القرى گفته اند:

الف: چون جايگاه نخستين خانه اى است كه در دنيا به وجود آمده است.

ب: چون قبله همه جوامع و جاى حجّ آنهاست.

ج: از لحاظ شأن و مقام از همه جوامع بزرگوارتر است.

د: تمام زمين از زير آن كشيده شده پس گويا همه زمين از آن متولّد شده است.

وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ آنهايى كه آخرت را تصديق مى كنند و از آن بيم دارند به قرآن، ايمان مى آورند، چرا كه

اشاره

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ قالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَ لَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْ ءٌ وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ وَ لَوْ تَرى إِذِ الظَّالِمُونَ فِي غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَيْدِيهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَيْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آياتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ (93)

ترجمه: ..... ص : 218

كيست ستمكارتر از كسى كه دروغى به خدا ببندد، يا بگويد:

به من وحى شده، در حالى كه چيزى به او، وحى نشده باشد، و نيز كسى كه بگويد: من هم مانند آنچه خدا نازل كرده، نازل خواهم كرد؟

و اگر ببينى هنگامى را كه ستمكاران در سختيهاى مرگ فرو رفته اند، و فرشتگان دستها را گشوده، به آنان مى گويند: جان خود را خارج سازيد، امروز مجازات خواركننده اى در برابر دروغهايى كه به خدا بستيد و از پيروى آياتش تكبّر كرديد، خواهيد ديد. (93)

تفسير: ..... ص : 218

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً كيست ستمكارتر از كسى كه نسبت به خدا افترا بسته و چنان وانمود مى كند كه از طرف خدا به پيامبرى مبعوث شده، مثل مسيلمه كذّاب، و در اين باره روايت شده است كه پيغمبر اكرم فرمود: در خواب ديدم كه گويا دو النگوى طلا در دستم بود اين امر بر من دشوار و سنگين آمد و مرا اندوهناك ساخت، خدا به من وحى كرد كه در آنها بدمم و من در آن دو، دميدم، آنها از پيش من پرواز كردند، و من آنها را به اين دو نفر كذّابى كه با هم هستند تعبير كردم: كذّاب يمامه: مسيلمه، و كذّاب صنعاء: اسود عنسّى.

وَ مَنْ قالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ ما أَنْزَلَ اللَّهُ و كسى كه بگويد: من هم نازل مى كنم مانند

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 219

آنچه خدا نازل كرده است. مراد از اين كس عبد اللَّه بن سعد بن ابو سرح است و بعضى گفته اند مراد نضر بن حارث و ساير مسخره كنندگان هستند كه مى گفتند:

لَوْ نَشاءُ لَقُلْنا مِثْلَ هذا «ما اگر بخواهيم مى توانيم مثل قرآن بگوييم» (انفال/

اشاره

وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْناكُمْ وَراءَ ظُهُورِكُمْ وَ ما نَرى مَعَكُمْ شُفَعاءَكُمُ الَّذِينَ زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ شُرَكاءُ لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ وَ ضَلَّ عَنْكُمْ ما كُنْتُمْ تَزْعُمُونَ (94)

ترجمه: ..... ص : 220

همه شما به صورت تنها نزد ما آمديد، همان طور كه روز اوّل شما را آفريديم، و آنچه را به شما بخشيده بوديم پشت سر گذارديد، و شفيعانى را كه شريك در شفاعت خود مى پنداشتيد، با شما نمى بينيم، پيوندهاى شما بريده شد و تمام آنچه تكيه گاه خود حساب مى كرديد، از شما، دور افتاده و گم گشته اند. (94)

تفسير: ..... ص : 220

وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادى به تنهايى و در حالتى آمديد كه نه ثروتها و فرزندانتان با شما بودند، و نه بتهايى كه خيال مى كرديد شفيعان شما و شريكهاى خدا هستند.

كَما خَلَقْناكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ مانند روزى كه از مادر متولّد شديد، تنها بوديد و هيچ با خود نداشتيد حتى لباس.

در اين زمينه حديثى نقل شده است: در قيامت بدون كفش و لباس و (حتى) ختنه نشده محشور مى شويد. «1»

وَ تَرَكْتُمْ ما خَوَّلْناكُمْ آنچه در دنيا به ملك شما، درآورده بوديم، و با توجه كردن

__________________________________________________

1-

تحشرون حفاة عراة غرلا.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 221

به آن از آخرت روگردان شده بوديد (امروز) آن را ترك كرديد، و پشت سرتان انداختيد، يعنى هيچ چيزى از آن با خود نياورده ايد بلكه ديگران از آن بهره مند مى شوند و استفاده مى كنند.

زَعَمْتُمْ أَنَّهُمْ فِيكُمْ آنها را شريك خدا و بردگان خود خيال مى كرديد.

«شركاء» وقتى كه كفّار بتها را به عنوان معبود مى خوانند و آنها را عبادت مى كنند معنايش اين است كه آنها را شريك خدا و خود را در عبوديّت آنها، قرار داده اند.

لَقَدْ تَقَطَّعَ بَيْنَكُمْ يعنى وقع التقطّع بينكم ميان شما جدايى واقع شد، مثل جمع بين الشّيئين كه منظور وقع الجمع بينهما مى باشد، يعنى ميان اين دو چيز اجتماع واقع شد و در اين تأويل نيز

اشاره

إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ ذلِكُمُ اللَّهُ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ (95) فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّيْلَ سَكَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ (96)

ترجمه: ..... ص : 221

خداوند شكافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده خارج مى سازد اين است خداى شما، پس چرا منحرف مى شويد. (95)

خدايى كه شكافنده صبحدم است، و شب را مايه آرامش، و خورشيد و ماه را وسيله حساب قرار داده است، اين است تقدير خداى مقتدر دانا. (96)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 222

تفسير: ..... ص : 222

فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى دانه، و هسته را مى شكافت تا گياه و درخت شود.

بعضى گفته اند مراد همان شكافى است كه از اول در برخى دانه ها و در دانه گندم وجود دارد.

يُخْرِجُ الْحَيَّ مِنَ الْمَيِّتِ زنده را از مرده بيرون مى آورد، مراد حيوانات و انسانها هستند كه از نطفه و تخمها و دانه و هسته به وجود مى آيند.

وَ مُخْرِجُ الْمَيِّتِ مِنَ الْحَيِّ و خارج كننده اين چيزهاى مرده، از حيوان و گياه است.

اين عبارت، عطف بر «فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوى » است، نه عطف بر فعل «يخرج»، و در محلّ جمله بيانيّه است، زيرا شكافتن دانه و هسته، با روييدن گياه و درخت كه زنده و داراى نموّ هستند، مثل بيرون آوردن زنده از مرده است.

ذلِكُمُ اللَّهُ اين كسى كه زنده كننده و ميراننده است، خداوندى است كه پروردگارى، سزاوار اوست.

فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ پس چگونه از او، و گفته هايش منحرف مى شويد و به ديگر سوى رو مى آوريد؟! الْإِصْباحِ اين كلمه در اصل مصدر باب افعال است، اما در اين جا به معناى صبحگاه، و در معناى «فالق الاصباح» دو قول ذكر شده است:

الف: شكافنده تاريكى صبح كه همان تيرگى آخر شب است (كه صبح، پشت سر آن است).

ب: شكافنده صبح، همان عمود نورانى بامدادى است كه طليعه روز است، زيرا ظلمت و تاريكى در اثر دميدن

اشاره

وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِها فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (97) وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ (98)

__________________________________________________

1- يعنى خود اين دو كره آسمانى تحت

تفسير: ..... ص : 224

فِي ظُلُماتِ الْبَرِّ ... در تاريكهاى شب، در خشكى و دريا.

دليل اين كه «ظلمات» را به «برّ و بحر» اضافه كرده، يا همان مناسبتى است كه ميان ظلمت با خشكى و دريا وجود دارد، و يا راههاى انحرافى را به ظلمات تشبيه كرده است.

«فمستقر» به فتح و كسر قاف قرائت شده است. اگر به فتح خوانده شود (اسم مكان است) و مستودع هم يا اسم مكان خواهد بود، و يا مصدر (ميمى) و اگر به كسره خوانده شود «مستقرّ» اسم فاعل، و «مستودع» اسم مفعول خواهد بود.

در معناى آيه اقوالى گفته شده است.

الف: شما را قرارگاهى در رحم مادران، و منزلگاهى در پشت پدران است.

ب: قرارگاهتان در روى زمين و منزلگاهتان در زير زمين است.

ج: بعضى از شما در قبر قرار گرفته ايد، و بعضى در دنيا به عاريت قرار داريد.

از حسن (بصرى) نقل شده است: اى پسر آدم! تو در ميان اهلت، امانت و بزودى به صاحبت ملحق مى شوى، و سپس شعر لبيد را سرود:

و ما المال و الاهلون الا وديعة و لا بد يوما ان ترد الودايع

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 225

مال و خانواده، در نزد انسان، وديعه است و ناچار روزى بايد امانت به جايش برگردانده

اشاره

وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجْنا بِهِ نَباتَ كُلِّ شَيْ ءٍ فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراكِباً وَ مِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِها قِنْوانٌ دانِيَةٌ وَ جَنَّاتٍ مِنْ أَعْنابٍ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُشْتَبِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ انْظُرُوا إِلى ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ يَنْعِهِ إِنَّ فِي ذلِكُمْ لَآياتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (99)

ترجمه: ..... ص : 225

او خدايى است كه از آسمان آبى نازل كرد، و ما به وسيله آن، گياهان گوناگونى رويانيديم، و از آن، ساقه ها و شاخه هاى سبز خارج ساختيم، و از آنها دانه هاى متراكم، و از شكوفه نخل، خوشه ها، با رشته هاى باريك، بيرون فرستاديم، و باغها از انواع انگور، و زيتون، و انار شبيه به يكديگر، و بدون شباهت، هنگامى كه ميوه مى دهد، به ميوه آن و طرز رسيدنش بنگريد، كه در آن، نشانه هايى براى افراد با ايمان است. (99)

تفسير: ..... ص : 225

السَّماءِ هر چه در سمت بالا باشد و مانند سقف، سايه افكند، آسمان ناميده مى شود، و در اين جا، مراد، ابر است.

فَأَخْرَجْنا بِهِ ... به وسيله آب، هر صنف از انواع گياهان را رويانيديم.

يعنى سبب، يكى است كه همان آب است، مسبّبها گوناگونند، و اين تعبير مثل اين قول خداوند است: ... يُسْقى بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى بَعْضٍ فِي الْأُكُلِ: «با يك آب، آبيارى مى شوند، و پاره اى از آنها را بر ديگران در خوراك، برترى داديم»

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 226

(رعد/ 4).

فَأَخْرَجْنا مِنْهُ خَضِراً و از آب ساقه اى با طراوت و سرسبز، بيرون آورديم، و مراد شاخه اى از گياه است كه از دانه بيرون مى آيد و از بيخ آن شعبه، شعبه مى شود.

نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَراكِباً و از آن ساقه هاى سبز، دانه هاى روى هم چيده بيرون آورديم، از قبيل خوشه گندم و جو، و جز اينها.

قنوان خوشه خرما، اين كلمه مرفوع، مبتداى مؤخّر، و من النخل، خبر مقدم است، و «من طلعها»، هم بدل از آن است، و تقدير چنين است: و كائنة من طلع النّخل قنوان»: خوشه خرما، از شاخه درخت نخل به وجود مى آيد.

و مى توان

اشاره

وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكاءَ الْجِنَّ وَ خَلَقَهُمْ وَ خَرَقُوا لَهُ

تفسير: ..... ص : 228

وَ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَكاءَ «للَّه» و «شركاء» هر دو مفعول «جعل»، و «جنّ» بدل از «شركا» است، و مى تواند، «شركاء» و «جن» هر دو مفعول باشند كه مفعول دوم بر اول مقدم شده باشد يعنى جن را شريك خدا قرار دادند.

فايده مقدّم شدن «للَّه شركاء» بر «جنّ» اين است كه شريك قرار دادن كسانى از قبيل فرشته، يا جنّ يا انسان را براى خدا امرى بزرگ است.

منظور از جنّ (در اين جا) فرشتگان هستند كه مشركان آنها را همتاى خدا مى دانستند، اين معنا شبيه مضمونى است كه از اين آيه استفاده مى شود: وَ جَعَلُوا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْجِنَّةِ نَسَباً «ميان خدا و جن، خويشاوندى قائل شدند» (صافّات/ 158) بعضى گفته اند اينها كسانى هستند كه مى گفتند: «خدا آفريننده خوبيها و ابليس آفريننده بديهاست».

وَ خَلَقَهُمْ و حال آن كه، خود اين مشركان را خدا آفريده است، منظور اين است كه اينها خود مى دانند كه خدا آنان را آفريده است، نه جن، و اين

اشاره

قَدْ جاءَكُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ أَبْصَرَ فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ عَمِيَ فَعَلَيْها وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ (104) وَ كَذلِكَ نُصَرِّفُ الْآياتِ وَ لِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَ لِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (105)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 231

ترجمه: ..... ص : 231

دلايلى روشن از طرف پروردگارتان آمد، كسى كه توجه كند به سود خود اوست و كسى كه از آن چشم بپوشد به زيان اوست، و من مسئول شما نيستم. (104)

اين چنين، آيات را در شكلهاى گوناگون، بيان مى داريم، سرانجام آنها خواهند گفت: تو درس خوانده اى، و ما آن را براى گروهى كه علم دارند بيان مى كنيم. (105)

تفسير: ..... ص : 231

قَدْ جاءَكُمْ بَصائِرُ مِنْ رَبِّكُمْ بصائر جمع بصيرت و به معناى دلالتها و راهنماييهايى است كه به آن وسيله، حقيقت شى ء روشن مى شود، بصيرت به معناى روشنايى دل است، چنان كه بصر، روشنايى چشم است، يعنى به منظور توجه يافتن بر اين كه چه چيز بر خدا رواست و چه چيز روا نيست، از راه وحى به سوى شما آگاهيهايى آمده است كه براى دلها به منزله روشنايى و نيروى ديدن به حساب مى آيد.

فَمَنْ أَبْصَرَ پس كسى كه حق را بنگرد و به آن ايمان بياورد، به سود خودش كار كرده است، و هر كس از آن، صرف نظر كند بر ضرر خود عمل كرده است.

وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ من نگهدار شما نيستم كه اعمالتان را حفظ كنم و اجر و مزد شما را بدهم، بلكه من، تنها بيم دهنده ام و خدا حافظ و نگهدار شماست.

وَ لِيَقُولُوا جواب لام محذوف و تقدير آن چنين است: و ليقولوا درست نصرّفها،:

براى اين كه منكران مى گويند: تو اين قرآن را درس گرفته و از يهود آموخته اى ما آن را تغيير مى دهيم.

دارست، نيز قرائت شده است، يعنى با اهل كتاب گفتگو و مذاكره كرده و از آنها چيز آموخته اى. برخى هم «درست» خوانده اند، يعنى اين آيات كهنه شده است (اساطير الاولين است).

عبد

اشاره

اتَّبِعْ ما أُوحِيَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ لا إِلهَ إِلاَّ هُوَ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ (106) وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكُوا وَ ما جَعَلْناكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظاً وَ ما أَنْتَ عَلَيْهِمْ بِوَكِيلٍ (107) وَ لا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فَيَسُبُّوا اللَّهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذلِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلى رَبِّهِمْ مَرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (108)

ترجمه: ..... ص : 232

از آنچه از طرف پروردگارت بر تو، وحى شده پيروى كن، كه جز او معبودى نيست، و از مشركان روى بگردان. (106)

اگر خدا، مى خواست (مجبورشان مى كرد) و مشرك نمى شدند، ما تو را مسئول آنها قرار نداده ايم، و تو، وظيفه ندارى آنها را به ايمان آوردن مجبور سازى. (107)

(اى مسلمانان، معبود) آنهايى را كه غير خدا را مى خوانند، دشنام ندهيد كه آنها نيز بدون آگاهى، به دشمنى با شما، خداى را دشنام خواهند داد، اين چنين، ما براى هر جامعه اى عملشان را زينت داده ايم، سپس بازگشت آنها به سوى پروردگارشان است، و خدا آنها را از آنچه عمل مى كردند، آگاه مى سازد. (108)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 233

تفسير: ..... ص : 233

لا إِلهَ إِلَّا هُوَ اين جمله معترضه است و دستور وجوب پيروى از وحى را تأكيد مى كند.

وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِكِينَ از مشركان دورى كن، با آنها نشست و برخاست و خوش و بش مكن.

وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ اگر خدا مى خواست آنها را با جبر و زور به ايمان آوردن، وادار مى ساخت.

وَ لا تَسُبُّوا خدايان كسانى كه غير خداى يكتا را پرستش مى كنند، دشنام ندهيد، چرا كه آنها نيز خدا را به ظلم و عدوان دشنام خواهند گفت.

داستان از اين قرار است كه در زمان پيامبر، برخى از مسلمانان نسبت به معبودهاى مشركان، سبّ و بدگويى مى كردند قرآن آنها را از اين عمل منع كرد تا بدگويى اينها سبب دشنام دادن و بدگويى مشركان نسبت به خداى متعال نگردد.

از اين آيه چنين فهميده مى شود: نهى از منكر كه از بزرگترين اعمال است، اگر معلوم شود كه به ازدياد شرّ منتهى مى شود، به معصيت، تبديل خواهد شد و به اين دليل

اشاره

وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَيْمانِهِمْ لَئِنْ جاءَتْهُمْ آيَةٌ لَيُؤْمِنُنَّ بِها قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللَّهِ وَ ما يُشْعِرُكُمْ أَنَّها إِذا جاءَتْ لا يُؤْمِنُونَ (109) وَ نُقَلِّبُ أَفْئِدَتَهُمْ وَ أَبْصارَهُمْ كَما لَمْ يُؤْمِنُوا بِهِ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ نَذَرُهُمْ فِي طُغْيانِهِمْ يَعْمَهُونَ (110)

ترجمه: ..... ص : 234

با نهايت تأكيد، به خدا سوگند ياد كردند كه اگر معجزه اى به سوى آنها آيد، به طور حتم به آن ايمان مى آورند، بگو: معجزات از ناحيه خداست و شما (اى مؤمنان) نمى دانيد كه اگر معجزه اى هم بيايد، آنها به آن ايمان نمى آورند!! (109)

و ما، دلها و ديده هايشان را واژگونه مى سازيم، چرا كه در آغاز به آن ايمان نياوردند، و آنان را در حال طغيان و گردنكشى، به خودشان، وامى گذاريم تا سرگردان شوند. (110)

تفسير: ..... ص : 234

وَ أَقْسَمُوا مشركان با جدّ و جهد و كوشش، به خدا سوگند ياد كردند:

لَئِنْ جاءَتْهُمْ كه اگر يكى از معجزاتى كه پيشنهاد كرده اند بيايد، حتما به آن ايمان مى آورند.

قُلْ إِنَّمَا الْآياتُ عِنْدَ اللَّهِ اى پيامبر! بگو: معجزات، همه از نزد خداست و او به تمام آنها توانايى دارد، اما، جز به مقتضاى حكمت و مصلحتش آنها را نازل نمى كند.

معناى ديگر آيه اين است كه معجزات نزد خداست نه نزد من، پس چگونه من آنها را براى شما بياورم؟

وَ ما يُشْعِرُكُمْ (اين جمله خطاب به مؤمنان است، يعنى اى مؤمنان) شما چه مى دانيد معجزه اى كه اينها پيشنهاد مى كنند بفرضى هم كه آورده شود ايمان نخواهند آورد يعنى من مى دانم آياتى را كه آنها درخواست مى كنند، هر گاه بيايد، باز هم ايمان

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 235

نمى آورند، امّا شما توجّه نداريد. توضيح آيه اين است:

مؤمنان اميدوار بودند كه هر گاه خداوند معجزه نمايى كند و آياتى را بياورد مخالفان به طور يقين ايمان مى آورند، از اين رو آرزوى آوردن معجزات را داشتند، به اين سبب خداى سبحان به مؤمنان فهماند كه از آنچه علم وى به آن سبقت گرفته- كه اين كافران ايمان نخواهند آورد- خبر

اشاره

وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ وَ كَلَّمَهُمُ الْمَوْتى وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ ءٍ قُبُلاً ما كانُوا لِيُؤْمِنُوا إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اللَّهُ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ (111) وَ كَذلِكَ جَعَلْنا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ يُوحِي بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ (112) وَ لِتَصْغى إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ لِيَرْضَوْهُ وَ لِيَقْتَرِفُوا ما هُمْ مُقْتَرِفُونَ (113)

ترجمه: ..... ص : 239

اگر ما، فرشتگان را به سوى آنها فرستيم و مردگان با آنان سخن گويند، و همه چيز را در برابر آنها گرد آوريم، باز هم ايمان نخواهند آورد مگر به خواست خدا، امّا بيشتر آنها نمى دانند. (111)

همچنين، ما براى هر پيامبرى، دشمنى از شياطين انس و جنّ قرار داديم كه به يكديگر سخنان آراسته و فريبنده القا مى كنند تا مردم را فريب دهند، و اگر پروردگارت مى خواست آنها چنين كارى نمى كردند، پس آنان را با نسبتهاى ناروايى كه مى دهند، واگذار. (112)

و تا اين كه دلهاى مردمى كه به سراى ديگر ايمان نمى آورند، به آنها، گوش دهند و آن را بپسندند و گناهانى كه مى كنند بكنند. (113)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 240

تفسير: ..... ص : 240

وَ لَوْ أَنَّنا نَزَّلْنا إِلَيْهِمُ الْمَلائِكَةَ اگر فرضا، فرشتگان را هم به سوى آنها بفرستيم كه به رسالت پيامبر ما شهادت دهند، و اگر مردگان را هم زنده كنيم تا براى او گواهى دهند. (باز هم ايمان نمى آورند).

اين آيه پاسخ بعضى از تقاضاهاى آنهاست از قبيل: لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْمَلائِكَةُ «چرا بر ما فرشتگان نازل نمى شوند»، (فرقان/ 21) و جمله فَأْتُوا بِآبائِنا إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ «پس اگر راست مى گوييد پدران ما را بياوريد» (دخان/ 36).

وَ حَشَرْنا عَلَيْهِمْ كُلَّ شَيْ ءٍ و همه چيز را در برابر آنها، گرد آوريم، به همين معناست آيه: أَوْ تَأْتِيَ بِاللَّهِ وَ الْمَلائِكَةِ قَبِيلًا «يا اين كه خدا را با فرشتگانش مقابل ما حاضر سازى» (إسراء/ 92) در معناى كلمه «قبلا» چند وجه ذكر شده است:

1- ضامن باشند درستى آنچه را كه ما به آن بشارت داده ايم يا از آن بيم داده ايم (قبل جمع قبيل به معناى ضامن و

اشاره

أَ فَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي حَكَماً وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْلَمُونَ أَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ (114) وَ تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ صِدْقاً وَ عَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِهِ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ (115)

ترجمه: ..... ص : 242

آيا غير خدا را به عنوان داور بجويم، و حال آن كه اوست كه كتاب را به تفصيل به سوى شما فرستاده، و آنها كه كتاب را بر آنها نازل كرديم، مى دانند، كه قرآن به حق از جانب پروردگارت نازل شده است، پس تو از شك كنندگان مباش. (114)

سخن پروردگارت به راستى و عدالت كامل شد، و براى كلمات او تغيير دهنده اى نيست، او شنوا و داناست. (115)

تفسير: ..... ص : 242

أَ فَغَيْرَ اللَّهِ أَبْتَغِي آيا غير خدا را به عنوان حاكم طلب كنم، تا ميان من و شما، حكم كند و او مشخّص كند كه از ما كدام يك بر حق و كدام بر باطل است؟! وَ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ إِلَيْكُمُ الْكِتابَ و او خدايى است كه قرآن را به عنوان معجزه به سوى شما فرستاده است.

مُفَصَّلًا كه در آن به تفصيل از حلال و حرام و كفر و ايمان سخن گفته براى من گواهى به راستى داده و بر شما شهادت مى دهد كه افترازننده هستيد.

وَ الَّذِينَ آتَيْناهُمُ الْكِتابَ كسانى كه تورات و انجيل را به آنها داديم، مى دانند كه قرآن، از طرف پروردگارت به حق نازل شده است.

فَلا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ پس تو از شك كنندگان مباش، خطاب به پيامبر و مقصود، امّت است و از باب تحريك احساسات و تهييج آنها ذكر شده است مثل ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 243

وَ لا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ از مشركان مباش. و مى توان گفت مراد خود پيامبر است و معناى آيه اين است: هيچ شكى در اين نداشته باش كه اهل كتاب مى دانند كه قرآن به حق نازل شده است، اگر چه اغلب آنها آن را انكار مى كنند.

وجه ديگر، آن

اشاره

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ مَنْ فِي الْأَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ (116) إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبِيلِهِ وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ (117)

ترجمه: ..... ص : 243

اگر از بيشتر كسانى كه در روى زمين هستند پيروى كنى، تو را از راه حق منحرف مى كنند، و آنها جز از گمان و وهم پيروى نمى كنند، و جز دروغ نمى گويند. (116)

پروردگار تو، نسبت به حال كسانى كه از راه او منحرف مى شوند و آنها كه هدايت يافته اند، داناتر است. (117)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 244

تفسير: ..... ص : 244

وَ إِنْ تُطِعْ أَكْثَرَ اگر از اكثريّت مردم پيروى كنى تو را گمراه مى كنند، زيرا اكثريت مردم، معمولا دنبال هوا و هوس مى روند.

إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ اينها فقط از گمان پيروى مى كنند، و گمانشان اين است كه پدرانشان بر حقّ بوده اند، لذا از آنها تقليد مى كنند.

از اين آيه، فهميده مى شود كه در باب شناخت حق بايد به دليل و برهان نگريست، نه به قول اكثريت.

يَخْرُصُونَ خيال مى كنند كه بر حق هستند، معناى ديگر اين است كه دروغ مى گويند.

مَنْ يَضِلُّ در اعراب اين جمله سه وجه مى باشد: اول اين كه استفهامى باشد و به اين دليل كلمه «اعلم» در آن عمل نكرده و آن را نصب نداده، بلكه من در محلّ رفع و مبتداست و يضلّ هم خبر آن است. «1»

وجه ديگر اين است كه منصوب به فعل مضمرى باشد كه كلمه «اعلم» بر آن، دلالت مى كند، و خود آن، نصب نمى دهد زيرا صيغه «افعل من كذا» متعدّى به مفعول به نمى شود.

وجه سوم اين است كه منصوب به حذف «باء» باشد تا مناسبت با «وَ هُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ» پيدا كند.

اشاره

وَ لا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ وَ إِنَّ الشَّياطِينَ لَيُوحُونَ إِلى أَوْلِيائِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ (121) أَ وَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَأَحْيَيْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً يَمْشِي بِهِ فِي النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِي الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرِينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ (122)

ترجمه: ..... ص : 246

و از آنچه نام خدا، بر آن برده نشده است، نخوريد، زيرا

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 247

خوردن آن گناه است و شيطانها به دوستان خود القاء مى كنند، تا با شما به جدال برخيزند، و اگر از آنها اطاعت كنيد، شما هم مشرك خواهيد بود. (121)

آيا كسى كه مرده بود، سپس ما، او را زنده كرده، و برايش نورى قرار داده ايم كه در ميان مردم با آن راه مى رود، همانند كسى است كه مثل او، در ظلمتها بوده و از آن، خارج نيست، اين چنين، كردار كافران برايشان زينت داده شده است. (122)

تفسير: ..... ص : 247

وَ إِنَّهُ لَفِسْقٌ در مرجع ضمير «انّه» دو وجه ذكر شده است:

الف: به مصدر فعل: «اكل» برمى گردد يعنى خوردن از چيزى كه نام خدا بر آن، برده نشده است، فسق است.

ب: به جمله: مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ، برمى گردد يعنى خوردن از آنچه ذكر خدا بر آن نشده گناه است.

از اين جمله استفاده مى شود كه علاوه بر ساير كفّار ذبيحه اهل كتاب را نيز نمى شود خورد، زيرا قصد ذكر خدا از آنها تحقّق نمى يابد، چون خدا را نمى شناسند.

امّا مسلمان اگر عمدا اسم خدا را نبرد ذبيحه او نيز حرام است، ولى اگر از روى فراموشى باشد، خوردنش حلال است.

وَ إِنَّ الشَّياطِينَ لَيُوحُونَ شياطين دوستان مشرك خود را، وسوسه مى كنند كه با شما مجادله كنند، و مى گويند: از آنچه كه خدا آن را كشته است، نخوريد.

وَ إِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ اگر از آنها اطاعت كنيد شما نيز مشرك خواهيد بود، زيرا هر كس در امر دينش، غير خدا را اطاعت كند، شرك به خدا آورده است.

در جمله بعد خداوند سبحان كسى را

اشاره

وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فِي كُلِّ قَرْيَةٍ أَكابِرَ مُجْرِمِيها لِيَمْكُرُوا فِيها وَ ما يَمْكُرُونَ إِلاَّ بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما يَشْعُرُونَ (123) وَ إِذا جاءَتْهُمْ آيَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتى مِثْلَ ما أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَيُصِيبُ الَّذِينَ أَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَ عَذابٌ شَدِيدٌ بِما كانُوا يَمْكُرُونَ (124)

ترجمه: ..... ص : 248

و اين چنين در ميان هر جامعه اى بزرگان گنهكارى قرار داديم تا سرانجام در آن جا، دست به نيرنگ زدند، و حال آن كه جز با خويشتن نيرنگ نمى كنند ولى نمى دانند. (123)

و چون، آيه اى براى آنها آيد گويند: ما، هرگز ايمان نياوريم، مگر اين كه مثل آنچه بر پيامبران خدا نازل شده، بر ما، نيز نازل شود: خدا بهتر مى داند كه ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 249

رسالت خود را در كجا قرار دهد، بزودى خداوند مجرمان را خوار و حقير سازد، و كيفرى سخت بواسطه مكرى كه به كار مى برند، بر آنها فروفرستد. (124)

تفسير: ..... ص : 249

اشاره

فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ (125)

ترجمه: ..... ص : 250

هر كه را خدا بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى اسلام مى گشايد و هر كس را كه بخواهد گمراه كند، سينه اش را تنگ و سخت مى كند كه گويى از آسمان بالا مى رود، اين چنين خداوند، پليدى را بر مردمى كه ايمان نمى آورند قرار مى دهد. (125)

تفسير: ..... ص : 250

فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ هر كس را خداوند بخواهد، مورد لطف قرار دهد و موفق بدارد و اين كار را خداوند، تنها براى كسى انجام مى دهد كه او را شايسته لطف خود بداند.

يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ براى اسلام به او شرح صدر مى دهد، يعنى او را در اسلام ثابت قدم مى دارد و انگيزه هاى توجه به دين را در او تقويت مى كند، و به اين طريق او را مورد لطف و نعمت خود قرار مى دهد، تا علاقه اش به ديانت زياد شود و آن را مايه آرامش دل بداند. ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 251

وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ و هر كس را بخواهد كه خوار سازد و به خود واگذارش كند و او كسى است كه مورد لطف و عنايت حق تعالى نيست، «يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً»:

سينه اش را سخت، تنگ مى نمايد به اين طريق كه او را مورد لطف خود قرار نمى دهد، تا حدّى كه قلبش را قساوت فرامى گيرد، و بكلّى بسته مى شود، و از پذيرش حق، خوددارى مى كند و در نتيجه اين امور، ايمان در قلبش جا نمى گيرد.

«حرجا» اين كلمه به فتح و كسر راء خوانده شده است، قرائت فتحه، بنا بر اين است كه مصدر است و جانشين وصف شده است. «1»

كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ گويا به آسمان بالا مى رود، مراد اين است كه گويى دست به امر محالى

اشاره

وَ هذا صِراطُ رَبِّكَ مُسْتَقِيماً قَدْ فَصَّلْنَا الْآياتِ لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ (126) لَهُمْ دارُ السَّلامِ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ هُوَ وَلِيُّهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ (127) وَ يَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً يا مَعْشَرَ الْجِنِّ قَدِ اسْتَكْثَرْتُمْ مِنَ الْإِنْسِ وَ قالَ أَوْلِياؤُهُمْ مِنَ الْإِنْسِ رَبَّنَا اسْتَمْتَعَ بَعْضُنا بِبَعْضٍ وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِي أَجَّلْتَ لَنا قالَ النَّارُ مَثْواكُمْ خالِدِينَ فِيها إِلاَّ ما شاءَ اللَّهُ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (128)

__________________________________________________

1- چنان كه قرائت كسره، خودش صفت (مشبهه) است. مجمع البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 252

ترجمه: ..... ص : 252

اين، راه راست پروردگار تو است، ما، آيات را براى مردمى كه متذكّر شوند، تفصيل داده ايم. (126)

براى آنها، نزد پروردگارشان خانه سلامت است، و او، به پاداش كردارشان، ولىّ و سرپرست آنهاست. (127)

روزى كه همه آنها را محشور مى كند (گويد) اى گروه جنّ، شما بسيارى از افراد انسان را گمراه كرده بوديد، انسانهايى كه دوست آنها بوده اند، مى گويند: پروردگارا ما، از يكديگر سود برده و به آن سرآمدى كه براى ما معيّن كرده بودى رسيديم، (خداوند) بفرمايد:

آتش براى هميشه، جايگاه شماست، مگر آنچه خدا بخواهد، بدرستى كه پروردگارت حكيم و دانا است. (128)

تفسير: ..... ص : 252

وَ هذا صِراطُ اين روش پروردگار تو، و دأب و خوى اوست كه بعضى را موفّق مى كند و بعضى را به خودشان وا مى گذارد.

مُسْتَقِيماً راهى عادلانه و گسترده، كه هيچ گونه كژى در آن وجود ندارد، اين كلمه حال تأكيدى و منصوب است، مثل: وَ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً «قرآن حق است در حالى كه تصديق كننده است». (بقره/ 91).

لَهُمْ دارُ السَّلامِ دار سلام، يعنى خانه خدا، كلمه دار را از باب تعظيم، به خود نسبت داده است، يعنى خانه خدا كه همان بهشت باشد، از آن كسانى است كه متذكّر شوند و حق شناس باشند، و مى توان گفت: بهشت، خانه سلامت از هر آفت و بلايى است. ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 253

عِنْدَ رَبِّهِمْ براى آنها نزد پروردگارشان ضمانت شده است كه ناچار آنها را به دار السلام برساند. عربها مى گويند: لفلان عندى حق لا ينسى فلانى بر گردن من حقّى فراموش نشدنى دارد.

وَ هُوَ وَلِيُّهُمْ بِما كانُوا يَعْمَلُونَ خدا به واسطه كردارهايشان سرپرست و دوست آنهاست، يا او، متولّى پاداش اعمال آنهاست.

وَ يَوْمَ

اشاره

وَ كَذلِكَ نُوَلِّي بَعْضَ الظَّالِمِينَ بَعْضاً بِما كانُوا يَكْسِبُونَ (129) يا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي وَ يُنْذِرُونَكُمْ لِقاءَ يَوْمِكُمْ هذا قالُوا شَهِدْنا عَلى أَنْفُسِنا وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ (130)

ترجمه: ..... ص : 254

و اين چنين بعضى ستمكاران را، به كيفر كردارشان، به بعضى ديگر وامى گذاريم. (129)

اى گروه جنّ و انس آيا پيامبرانى از شما، كه آيات مرا برايتان بخوانند، و شما را از ملاقات امروز بترسانند، نزد شما نيامدند؟ گويند: بر خويشتن گواهى مى دهيم، زندگى دنيا آنها را فريب داده، و بر خويشتن گواهى مى دهند كه كافر بوده اند. (130)

تفسير: ..... ص : 254

وَ كَذلِكَ نُوَلِّي هم چنان كه گروه هاى گذشته را گرد آورديم ...، برخى از ستمكاران را در قبال كارهايشان به برخى ديگر واگذار مى كنيم تا ولايت يكديگر را بپذيرند، مانند كارهايى كه شياطين و گمراه كنندگان انسى انجام مى دادند.

بِما كانُوا يَكْسِبُونَ به سبب كفرشان و گناهانى كه به جا مى آوردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 255

ا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ أَ لَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ؟

خدا در قيامت به شيطان صفتان ستمگر مى گويد اى گروه هاى جن و انس آيا از خودتان پيامبرانى براى هدايتتان نيامدند؟

در اين كه چه پيامبرانى براى جنّيان آمده چند قول است:

1- بعضى به ظاهر آيه تمسّك كرده، گفته اند پيامبرى از جنّ به سوى آنها فرستاده شده است.

2- بعضى ديگر گفته اند همه پيامبران از نوع انسان بوده اند، امّا چون نخست همه جنّ و انس مورد ندا بوده اند به رعايت همين مناسبت پيامبران هم اگر چه از يك دسته مى باشند به همه نسبت داده شده اند، مثل اين آيه مباركه: يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ «از آن دو دريا، لؤلؤ، و مرجان بيرون مى آيد» (الرّحمن/ 22) با اين كه لؤلؤ، از آب شور بيرون مى آيد، نه از آب شيرين، گفته از آن دو دريا.

3- از ابن عباس نقل شده است كه پيامبر از ميان انسانها برگزيده مى شد و پيامبر انسى،

اشاره

ذلِكَ أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ مُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها غافِلُونَ (131) وَ لِكُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَ ما رَبُّكَ بِغافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ (132) وَ رَبُّكَ الْغَنِيُّ ذُو الرَّحْمَةِ إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ وَ يَسْتَخْلِفْ مِنْ بَعْدِكُمْ ما يَشاءُ كَما أَنْشَأَكُمْ مِنْ ذُرِّيَّةِ قَوْمٍ آخَرِينَ (133) إِنَّ ما تُوعَدُونَ لَآتٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِينَ (134) قُلْ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ تَكُونُ لَهُ عاقِبَةُ الدَّارِ إِنَّهُ لا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ (135)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 256

ترجمه: ..... ص : 256

آنچه گفتيم به اين دليل است كه پروردگارت آباديهايى را كه مردمش غافلند، به ستم هلاك نمى كند. (131)

براى همه آنها بر طبق اعمالى كه انجام مى دهند درجات و مراتبى است، و پروردگار تو، از كارهايى كه انجام مى دهند بى خبر نيست. (132)

پروردگار تو، بى نياز و صاحب رحمت است، و بعد از شما، هر آفريده اى را كه بخواهد، جانشين شما مى كند چنان كه شما را از نسل قومى ديگر پديد آورده است. (133)

به طور يقين آنچه وعده داده شده ايد، فرامى رسد، و شما نمى توانيد (خدا را) عاجز و ناتوان سازيد «1». (134)

بگو: اى مردم، به اندازه تمكّن خودتان عمل كنيد، من، نيز عمل كننده ام، پس خواهيد دانست كه سراى عاقبت پسنديده، براى كيست، به يقين، ستمكاران رستگار نمى شوند. (135)

تفسير: ..... ص : 256

ذلِكَ اشاره به گفتارهاى قبلى است كه براى همه آفريدگان پيامبرانى فرستاده است، و تقدير آن اين است: الأمر ذلك: جريان از اين قرار است.

__________________________________________________

1- در مقابل قدرت او مقاومت كنيد تفسير نمونه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 257

أَنْ لَمْ يَكُنْ رَبُّكَ اين جمله به عنوان علّت براى مطالب گذشته آورده شده يعنى مطالبى را كه در آيات قبل براى تو بيان كرديم به دليل اين است كه پروردگار تو به ظلم، مردمى را به هلاكت نمى رساند.

مُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ در معناى اين جمله دو قول است:

الف: خداوند، مردمى را به سبب ظلمى كه انجام داده اند هلاك نمى كند. «1»

ب: خداوند از روى ظلم آنها را هلاك نمى كند. مراد اين است كه اگر بدون اين كه پيامبرى بر ايشان بفرستد و آنها را آگاه سازد، به هلاكت آنها اقدام مى كرد، ستمكار بود، و ذات اقدس او از ستمگرى پاك و بدور است.

وَ لِكُلٍّ

اشاره

وَ جَعَلُوا لِلَّهِ مِمَّا ذَرَأَ مِنَ الْحَرْثِ وَ الْأَنْعامِ نَصِيباً فَقالُوا هذا لِلَّهِ بِزَعْمِهِمْ وَ هذا لِشُرَكائِنا فَما كانَ لِشُرَكائِهِمْ فَلا يَصِلُ إِلَى اللَّهِ وَ ما كانَ لِلَّهِ فَهُوَ يَصِلُ إِلى شُرَكائِهِمْ ساءَ ما يَحْكُمُونَ (136)

ترجمه: ..... ص : 259

و از زراعتها و چهارپايان كه مخلوق خدا هستند، بهره اى براى خدا قرار دادند، و به گمان خود گفتند: اين براى خدا و اين براى شريكانمان، آنچه براى شريكهايشان بوده، به خدا نمى رسد، امّا آنچه براى خدا بوده به شركايشان مى رسد، اينها به گونه اى بد حكم مى كردند. (136)

تفسير: ..... ص : 259

وَ جَعَلُوا لِلَّهِ كفّار مكه و گذشتگانشان، مقدارى از آنچه كشت و كار مى كردند و همچنين تعدادى از چهارپايانشان را، براى خدا تعيين مى كردند و

__________________________________________________

1- مجمع البيان.

2- مجمع البيان.

3- مجمع البيان.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 260

سهمى هم براى بتهاى خود مشخص مى نمودند.

امّا وقتى مى ديدند كه سهم خداوند رشد كرده و اضافه شده از اين قرارداد خود رجوع كرده و سهم خداوند را بر سهم خدايانشان مى افزودند، و آنچه از بهره خدايانشان زياده مى شد، آن را هم براى خدايان خود قرار مى دادند، و براى توجيه عمل خود، مى گفتند: خداوند نيازى به اين اضافه ها ندارد.

مِمَّا ذَرَأَ اين جمله دلالت بر اين دارد كه: چون خدا اينها را آفريده و همو، آنها را مرغوب مى سازد، پس سزاوار است كه اضافه و مرغوبيّت آن هم به سهم خداوند افزوده شود.

بِزَعْمِهِمْ اين كلمه، با ضم و فتح «زاء» خوانده شده، و معناى آيه اين است:

بت پرستان با تصوّر موهوم خود مى گفتند: اين سهم خداوند است، و حال آن كه خداوند چنين دستورى كه دليل بر شرك است نداده بود.

در اين آيه از بتها تعبير به شريكهايشان شده، علّتش اين است كه كفّار آنان را در اموال و چهارپايان خود شريك مى دانستند.

ساءَ ما يَحْكُمُونَ آنها بد حكم مى كنند. چرا كه بتهاى خود را بر خدا مقدّم مى دارند و كارى را انجام مى دهند كه هيچ

اشاره

وَ كَذلِكَ زَيَّنَ لِكَثِيرٍ مِنَ الْمُشْرِكِينَ قَتْلَ أَوْلادِهِمْ شُرَكاؤُهُمْ لِيُرْدُوهُمْ وَ لِيَلْبِسُوا عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَ ما يَفْتَرُونَ (137) وَ قالُوا هذِهِ أَنْعامٌ وَ حَرْثٌ حِجْرٌ لا يَطْعَمُها إِلاَّ مَنْ نَشاءُ بِزَعْمِهِمْ وَ أَنْعامٌ حُرِّمَتْ ظُهُورُها وَ أَنْعامٌ لا يَذْكُرُونَ اسْمَ اللَّهِ عَلَيْهَا افْتِراءً عَلَيْهِ سَيَجْزِيهِمْ بِما كانُوا يَفْتَرُونَ (138)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 261

ترجمه: ..... ص : 261

همچنين براى بسيارى از مشركان، شريكان آنها، كشتن فرزندانشان را جلوه دادند، تا آنها را به هلاكت رسانند و آيينشان را بر آنها مشتبه سازند. و اگر خدا مى خواست اين كار را نمى كردند، پس آنان را به دروغهايشان وابگذار. (137)

آنها به گمان خود مى گفتند اينها چهارپايان و زراعتهايى هستند كه بهره بردن از آنها حرام است، از اين زراعتها هيچ كس جز كسانى كه ما بخواهيم نمى خورد، و چهارپايانى كه سوار شدن بر آنها حرام شده، و چهارپايانى كه به منظور دروغ بستن به خدا، نام خدا را بر آن نمى برند. بزودى خداوند كيفر افترايشان را خواهد داد. (138)

تفسير: ..... ص : 261

وَ كَذلِكَ زَيَّنَ همان طور كه تقسيم قربانيان ميان خدا و بتها در نظر اين بت پرستان جلوه داشت، در اين مورد نيز شريكانشان كه شياطين، يا خدمه بتها مى باشند، كشتن فرزندانشان را، در نظرشان جلوه مى دادند تا از ترس فقر اقتصادى يا ننگ اجتماعى آنها را زنده به گور كنند. «زين» به صورت مجهول نيز خوانده شده و نايب فاعلش «قتل» مرفوع است.

أَوْلادِهِمْ اين كلمه، منصوب، به عنوان مفعول زين نيز خوانده شده است.

شُرَكاؤُهُمْ اين كلمه به صورت «شركائهم» مجرور نيز قرائت شده است تا اين كه مضاف اليه «قتل» باشد، با فاصله غير ظرف، ميان مضاف و مضاف اليه، چنان كه در شعر آمده است:

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 262

فزججتها بمزجّة زج القلوص ابى مزاده «1»

مقصود آيه: اين كه شريكهاى بت پرستان موجب قتل اولاد آنها مى شدند و اين كار براى آنها جلوه اى داشت.

لِيُرْدُوهُمْ تا با گمراه كردن آنها را به هلاكت برسانند.

وَ لِيَلْبِسُوا عَلَيْهِمْ دِينَهُمْ و دينشان را بر آنها مشتبه سازند، مراد همان

اشاره

وَ قالُوا ما فِي بُطُونِ هذِهِ الْأَنْعامِ خالِصَةٌ لِذُكُورِنا وَ مُحَرَّمٌ عَلى أَزْواجِنا وَ إِنْ يَكُنْ مَيْتَةً فَهُمْ فِيهِ شُرَكاءُ سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ إِنَّهُ حَكِيمٌ عَلِيمٌ (139) قَدْ خَسِرَ الَّذِينَ قَتَلُوا أَوْلادَهُمْ سَفَهاً بِغَيْرِ عِلْمٍ وَ حَرَّمُوا ما رَزَقَهُمُ اللَّهُ افْتِراءً عَلَى اللَّهِ قَدْ ضَلُّوا وَ ما كانُوا مُهْتَدِينَ (140)

ترجمه: ..... ص : 264

و گفتند: آنچه در شكم اين چهارپايان است، مخصوص مردان ماست، و بر همسران ما حرام است و اگر مرده متولد شود همه در آن، شريك اند، بزودى خداوند آنها را به اين توصيف ناحق كردنشان، كيفر مى دهد چرا كه او، حكيم و داناست. (139)

به طور مسلّم، آنها كه، فرزندان خود را از روى سفاهت و نادانى كشتند و آنچه را خدا به آنها، روزى داده بود، با افترا زدن به خدا، حرام شمردند، زيان ديدند و اهل هدايت نيستند. (140)

تفسير: ..... ص : 264

وَ قالُوا ما فِي بُطُونِ درباره بچه هايى كه در شكم بحيره و سائبه وجود داشت مى گفتند: هر چه از آنها كه زنده به دنيا آيد خالص براى مردان است و آنچه مرده باشد مردان و زنان در آن شريكند.

خالِصَةٌ تأنيث اين كلمه از باب حمل بر معناى «ما» است كه مراد «أجنّه» است، چنان كه مذكّر بودن «محرّم» به اعتبار حمل بر لفظ آن (ما) است.

و مى توان گفت: «تاء» براى مبالغه است، چنان كه در «راوية الشعر» تاء براى مبالغه است.

بعضى گفته اند «خالصة» مصدرى است كه جاى صفت خالص را گرفته است

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 265

مثل «عافية و عاقبه» و معنايش اين است كه داراى صفت خلوص است.

دليل بر اين معنا، قرائت كسى است كه «خالصة» را به نصب خوانده است، بنا بر اين كه مصدر تأكيدى براى «لذكورنا» باشد كه خبر است.

وَ إِنْ يَكُنْ مَيْتَةً اگر آنچه در بطون حيوانات است مرده باشد.

بعضى «ان تكن» خوانده اند، به تقدير: ان تكن الاجنة ميتة.

بعضى ديگر: ان تكن ميتة به رفع خوانده اند، بنا بر اين كه كان تامّه باشد.

فَهُمْ فِيهِ شُرَكاءُ مذكّر بودن ضمير به اين دليل

اشاره

وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ وَ غَيْرَ مَعْرُوشاتٍ وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ مُتَشابِهاً وَ غَيْرَ مُتَشابِهٍ كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ وَ آتُوا حَقَّهُ يَوْمَ حَصادِهِ وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (141)

ترجمه: ..... ص : 266

و او كسى است كه باغها آفريد درختانش، بعضى بر روى پايه قرار گرفته، و بعضى خود، بر روى پا ايستاده اند، و درخت خرما و زراعت كه ميوه آن، گوناگون است، و زيتون و انار كه با هم، شبيه و غير شبيه هستند، هر گاه ميوه داد از ميوه آن بخوريد، و حق آن را هنگام چيدنش بدهيد، و اسراف نكنيد كه خدا اسراف كنندگان را دوست نمى دارد. (141)

تفسير: ..... ص : 266

وَ هُوَ الَّذِي أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشاتٍ در اين جا خداى سبحان آفرينش باغها، تاكستانها و زراعتها «1» را يادآورى كرده است.

مَعْرُوشاتٍ بوته هاى بلند كه روى پايه ايستاده اند، و غير معروشات بوته هايى است كه پايه ندارند و روى زمين پهن مى شوند.

وَ النَّخْلَ وَ الزَّرْعَ مُخْتَلِفاً أُكُلُهُ و درختان خرما و زراعتها را به وجود آورده در حالى كه محصولات و ميوه هايش از لحاظ رنگ و طعم و حجم و بوى، گوناگون است.

ضمير در «اكله» به نخل برمى گردد، و زرع هم، در آن، داخل است زيرا عطف بر آن

__________________________________________________

1- جنات، هم به باغهاى پر از درخت و هم به زمينهاى پوشيده از زراعت گفته مى شود. تفسير نمونه، ج 6، ص 3.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 267

است، و «مختلفا» حال تقديرى است «1» (كه در آينده تحقّق مى يابد) زيرا در وقت ايجاد درختها و زراعتها، اين گوناگونى ميوه ها وجود نداشته است (مثل فَادْخُلُوها خالِدِينَ زمر/ 73. اى مقدّرين الخلود، كشّاف 4/ 147).

وَ الزَّيْتُونَ وَ الرُّمَّانَ و ايجاد كرد، درخت زيتون و انار را، در حالى كه بعضى با يكديگر از لحاظ طعم و رنگ و حجم شباهت دارند و بعضى شباهت ندارند.

كُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذا أَثْمَرَ مقصود از اين عبارت

اشاره

وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً كُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ وَ لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ (142) ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ مِنَ الضَّأْنِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَيَيْنِ نَبِّئُونِي بِعِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ (143) وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَيْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَيْنِ قُلْ آلذَّكَرَيْنِ حَرَّمَ أَمِ الْأُنْثَيَيْنِ أَمَّا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ أَرْحامُ الْأُنْثَيَيْنِ أَمْ كُنْتُمْ شُهَداءَ إِذْ وَصَّاكُمُ اللَّهُ بِهذا فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً لِيُضِلَّ النَّاسَ بِغَيْرِ عِلْمٍ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ (144)

__________________________________________________

1- اى مقدّرا اختلاف اكله مجمع البيان، 4/ 374.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 268

ترجمه: ..... ص : 268

و از چهارپايان باربردار، و خردسال براى شما آفريد، از آنچه خدا، روزى شما كرده است بخوريد و از گامهاى شيطان پيروى نكنيد، كه براى شما دشمنى آشكار است. (142)

هشت جفت: از ميش دو تا و از بز (نيز) دو تا، بگو: آيا خدا نرهاى آنها را حرام كرده است، يا ماده هاى آنان را؟ يا آنچه را رحم مادرهاى آنها دربر گرفته است؟ اگر راست مى گوييد، مرا آگاه سازيد. (143)

و از شتر، دو تا و از گاو (هم) دو تا (آفريد) بگو: آيا نرهاى اينها را حرام كرده است، يا ماده هايشان را يا آنچه را كه رحم گاو، و شتر ماده دربر گرفته است؟ يا هنگامى كه خداوند شما را به اين حكم سفارش كرده، حاضر بوديد؟! بنا بر اين چه كسى ستمكارتر از كسى است كه به خداوند نسبت دروغ مى دهد، تا از روى بى خبرى، مردم را گمراه كند؟ به طور مسلّم خداوند مردم ستمكار را هدايت نمى كند. (144)

تفسير: ..... ص : 268

حَمُولَةً وَ فَرْشاً عطف بر «جنّات» است، يعنى از جمله چهارپايان حموله و فرش را ايجاد كرده است و در معناى اين دو كلمه اقوالى ذكر شده است.

حموله حيوانى كه بارش مى كنند، و فرش حيوانى كه براى كشتن بر روى زمين

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 269

انداخته مى شود، يا حيوانى كه از كرك و پشم و مويش، فرش بافته مى شود.

قول ديگر اين است: «حموله» يعنى حيوانى كه بزرگ شده و قابل باربرى است، و فرش حيوانات كوچك هستند كه به دليل نزديك بودن به زمين تشبيه به فرش روى زمين شده اند. و عبارت «ثمانية ازواج» بدل از «حمولة و فرشا» است.

منظور از «اثنين» مذكّر و مؤنّث

اشاره

قُلْ لا أَجِدُ فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّماً عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (145)

ترجمه: ..... ص : 271

بگو: در آنچه به من وحى شده است هيچ غذايى را بر كسى كه آن را مى خورد حرام نمى يابم، مگر اين كه مردار، يا خون ريخته يا گوشت خوك باشد كه همه اينها پليداند، يا از روى گناه هنگام سر بريدن، نام غير خدا بر آنها برده شده است، اما كسى كه ناچار شود، بدون اين كه به منظور لذّت بردن باشد يا، زياده از حدّ، نخورد، پس همانا پروردگار تو، بسيار آمرزنده مهربان است. (145)

تفسير: ..... ص : 271

قُلْ لا أَجِدُ ... در اين آيه خداوند به بيان محرّمات پرداخته است.

فِي ما أُوحِيَ إِلَيَّ در آنچه به من وحى شده است اين جمله حكايت از اين مى كند كه حرام شدن هم بايد از راه وحى باشد نه از روى دل بخواهى.

مُحَرَّماً در ميان طعامهايى كه شما حرام كرده ايد هيچ طعامى را حرام نمى دانم.

__________________________________________________

1- انعام/ 143.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 272

إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً جز حيوانى كه بدون ذبح شرعى بميرد.

أَوْ دَماً مَسْفُوحاً يا خون ريخته شده روان، مثل خونى كه از رگها بيرون مى آيد، نه مثل خونى كه در ميان جگر است و يا با گوشت مخلوط است كه از آن جدا نمى شود (اين خون حرام نيست).

أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ يا گوشت خوك كه نجس است.

أَوْ فِسْقاً اين كلمه عطف بر كلمه منصوب قبل است (ميتة)، و أهلّ، صفت آن است كه جمله و در محلّ نصب مى باشد.

فَمَنِ اضْطُرَّ و كسى كه از باب ناچارى به خوردن اين محرّمات مجبور شود بر او باكى نيست مشروط به اين كه ظالم نسبت به بيچاره اى مثل خودش نباشد و از اندازه رفع نياز و سدّ جوع تجاوز نكند.

اشاره

سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُوا لَوْ شاءَ اللَّهُ ما أَشْرَكْنا وَ لا آباؤُنا وَ لا حَرَّمْنا مِنْ شَيْ ءٍ كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتَّى ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنا إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَ إِنْ أَنْتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ (148) قُلْ فَلِلَّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شاءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعِينَ (149) قُلْ هَلُمَّ شُهَداءَكُمُ الَّذِينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللَّهَ حَرَّمَ هذا فَإِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ (150)

ترجمه: ..... ص : 274

كسانى كه مشرك شده اند بزودى خواهند گفت: اگر خدا مى خواست ما و پدرانمان مشرك نمى شديم، و چيزى را حرام نمى كرديم، كسانى كه پيش از آنها بودند نيز همين گونه تكذيب كردند، تا اين كه طعم كيفر ما را چشيدند، بگو آيا دليل قاطعى داريد كه آن را به ما نشان دهيد؟ شما جز پيرو گمان نيستيد و تخمينهاى نابجا مى زنيد. (148)

بگو: دليل رسا از آن خدا است، و اگر مى خواست همه شما را هدايت مى كرد. (149)

بگو: گواهان خود را كه شهادت مى دهند بر اين كه خدا اينها را حرام كرده است، بياوريد، پس اگر آنها شهادت دهند، تو با آنها شهادت مده و از هوسهاى كسانى كه آيات ما را دروغ مى دانستند و ايمان به آخرت نمى آورند و براى خدا شريك قائلند پيروى مكن. (150)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 275

تفسير: ..... ص : 275

سَيَقُولُ در اين آيه خداوند خبر مى دهد از چيزى كه كفّار بزودى خواهند گفت و بعد كه اين حرف را گفتند، خداوند چنين فرمود: وَ قالُوا لَوْ شاءَ الرَّحْمنُ ما عَبَدْناهُمْ «گفتند اگر خداى مهربان مى خواست، ما بتها را عبادت نمى كرديم» (زخرف/ 20) اينها با اين گفته خود خيال مى كردند كه مشرك شدن آنها و پدرانشان و حرام كردن آنچه را كه خود حرام كرده اند، به مشيّت خداى تعالى و اراده او بوده، و اگر او اراده نمى كرد، هيچ كدام از اين امور واقع نمى شد. و اين درست مذهب جبريهاست.

كَذلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ به همين نحو كسانى كه پيش از اينها بودند تكذيب كردند و مقصود از تكذيب كه متعلّق آن ذكر نشده، تكذيب كلّى و مطلق است زيرا خداى سبحان قوه اى در عقل

اشاره

قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئاً وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ إِيَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ (151)

ترجمه: ..... ص : 277

بگو: بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده تلاوت كنم: اين كه چيزى را شريك او، قرار ندهيد، و با پدر و مادر نيكى كنيد، و فرزندانتان را از ترس فقر نكشيد، ما شما و آنها را روزى مى دهيم، و نزديك كارهاى زشت و قبيح نرويد، خواه آشكار باشد يا پنهان، و نفسى را كه خداوند محترم شمرده، جز به حق نكشيد، اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش كرده است باشد كه به عقل دريابيد. (151)

تفسير: ..... ص : 277

ما حَرَّمَ در نصب «ما» دو وجه است:

الف: مفعول فعل «اتل» و تقديرش اين است: اتل الذى حرمه ربكم. «1»

ب: مفعول فعل «حرّم» و تقدير آن: اتل اى شى ء حرم ربكم، «2» و چون تلاوت به معناى قول است مفعول آن جمله است.

«أن» در جمله «ان لا تشركوا»، مفسّره، و «لا» براى نهى است، و اگر «أن» را ناصبه

__________________________________________________

1- آنچه را كه پروردگارتان بر شما حرام كرده است به شما بگويم.

2- به شما بگويم كه پروردگار من چه چيز را بر شما حرام كرده است. [.....]

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 278

بگيريم، «ان لا تشركوا»، بدل از ما حرّم خواهد بود. امّا وجه اول بهتر است، تا اين كه فعلهاى: «لا تشركوا» و «لا تقربوا» و «لا تقتلوا» و «لا تتبعوا السبل» همگى نهى باشند و فعلهاى امر كه بعد ذكر مى شوند عطف بر آن شوند.

فعلهاى امر از اين قرار است:

الف: و «بالوالدين احسانا» كه تقدير آن و احسنوا بالوالدين احسانا مى باشد.

ب: «اوفوا.»

ج: «و اذا قلتم فاعدلوا.»

قول ديگر بنا بر ناصبه بودن «أن» اين است كه به جمله «حرم ربكم» وقف شود و عليكم

اشاره

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ إِلاَّ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ بِالْقِسْطِ لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (152) وَ أَنَّ هذا صِراطِي مُسْتَقِيماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153)

ترجمه: ..... ص : 279

و به مال يتيم نزديك نشويد، مگر به طريقى نيكوتر (و براى اصلاح) تا وقتى كه به حدّ رشد برسد، و پيمانه و، وزن را به عدالت تمام كنيد، ما هيچ كس را جز به مقدار توانايى اش تكليف نمى كنيم، و هر گاه سخن بگوييد عدالت را رعايت كنيد، اگر چه در مورد نزديكان باشد، و به پيمانى كه با خدا بسته ايد وفا كنيد، اين است آنچه خداوند به شما سفارش مى كند، تا متذكّر شويد. (152)

و اين است راه مستقيم من، پس آن را پيروى كنيد، و راههاى گوناگون را پى نگيريد، كه شما را از راه خدا جدا مى كند، اين چيزى است كه خداوند شما را به آن سفارش كرده است تا اين كه تقوا پيشه كنيد. (153)

تفسير: ..... ص : 279

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتِيمِ به مال يتيم نزديك نشويد، مراد اين است كه در آن تصرّف نكنيد.

إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ

مگر به گونه اى از تصرّف كه براى حفظ و نتيجه دادنش بهتر باشد، يعنى هر طور هست مال يتيم را محافظت كنيد.

حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ

تا به رشد خود برسد، عقلش كامل شود و به حدّ بلوغ برسد،

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 280

آن گاه مالش را به وى برگردانيد.

قسط به معناى مساوات، و عدالت است.

لا نُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها

هر كسى را به اندازه اى تكليف مى دهيم كه از انجام دادنش ناتوان نباشد.

خداوند عالم پس از بيان حكم مال يتيم، و امر به كامل ساختن پيمانه و ميزان و رعايت كردن عدالت، آن را در اين آيه مقيّد به قدرت و توانايى ساخته، زيرا رعايت عدالت كامل در پيمانه و وزن تا حدّى كه ذرّه اى كم يا زياد نباشد، امرى، ناممكن

اشاره

ثُمَّ آتَيْنا مُوسَى الْكِتابَ تَماماً عَلَى الَّذِي أَحْسَنَ وَ تَفْصِيلاً لِكُلِّ شَيْ ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لَعَلَّهُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ (154) وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَ اتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ (155) أَنْ تَقُولُوا إِنَّما أُنْزِلَ الْكِتابُ عَلى طائِفَتَيْنِ مِنْ قَبْلِنا وَ إِنْ كُنَّا عَنْ دِراسَتِهِمْ لَغافِلِينَ (156) أَوْ تَقُولُوا لَوْ أَنَّا أُنْزِلَ عَلَيْنَا الْكِتابُ لَكُنَّا أَهْدى مِنْهُمْ فَقَدْ جاءَكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَ هُدىً وَ رَحْمَةٌ فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ كَذَّبَ بِآياتِ اللَّهِ وَ صَدَفَ عَنْها سَنَجْزِي الَّذِينَ يَصْدِفُونَ عَنْ آياتِنا سُوءَ الْعَذابِ بِما كانُوا يَصْدِفُونَ (157)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 282

ترجمه: ..... ص : 282

سپس به موسى كتاب داديم تا نعمت بر آنان كه نيكى كردند تمام شود و همه چيز روشن گردد و هدايت و رحمت باشد، به اميد اين كه به ملاقات پروردگارشان ايمان آورند. (154)

و اين كتابى است پر بركت كه ما آن را نازل كرديم، از آن پيروى كنيد و پرهيزكار باشيد، تا مورد رحمت قرار گيريد. (155)

تا نگوييد: بر دو طايفه پيش از ما، كتاب نازل شده و ما، از خواندن آن غافل بوده ايم. (156)

يا نگوييد:

اگر بر ما كتاب نازل مى شد، از آنها هدايت يافته تر بوديم، اينك دليل روشن و هدايت و رحمت از پروردگارتان برايتان آمده است، پس چه كسى ستمكارتر از آن كس است كه آيات خدا را تكذيب كند و از آن، روى برگرداند؟ بزودى كسانى را كه از آيات ما، روگردان شده اند به كيفر روى گردانى شان عذاب سختى خواهيم داد. (157)

تفسير: ..... ص : 282

ثُمَّ آتَيْنا اين فعل، عطف بر «وَصَّاكُمْ بِهِ» «1» است يعنى: اى بنى آدم اين است آنچه ما، در گذشته و حال، شما را به آن سفارش كرديم، و سپس به موسى عليه السّلام كتاب داديم.

بعضى گفته اند: جمله «ثُمَّ آتَيْنا» عطف بر «وَ وَهَبْنا لَهُ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ» «2» است.

تَماماً عَلَى الَّذِي أَحْسَنَ به منظور تكميل كرامت و نعمت بر هر كسى كه صالح و نيكوكار باشد، و مى توان گفت مراد خصوص حضرت موسى عليه السّلام است، يعنى به منظور تكميل كرامت، بر بنده اى كه در تبليغ رسالت و آنچه به آن مأموريت داشت، به نيكى فرمان برد، يا به منظور تكميل آنچه را موسى عليه السّلام از علوم و احكام به نيكى و افزونى تعليم داد، از باب «احسن

اشاره

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ أَنْ تَأْتِيَهُمُ الْمَلائِكَةُ أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً قُلِ انْتَظِرُوا إِنَّا مُنْتَظِرُونَ (158)

ترجمه: ..... ص : 284

آيا جز اين انتظار دارند كه فرشتگان به سراغشان آيند، يا پروردگار به سوى آنها بيايد يا بعضى از آيات پروردگارت! امّا آن روز كه اين آيات و نشانه ها تحقّق پذيرد، ايمان آوردن افرادى كه در قبل، ايمان نياورده بودند يا عمل نيكى انجام نداده اند، سودى به حالشان نخواهد داشت، بگو: شما (كه چنين انتظار غلطى داريد) انتظار بكشيد، كه ما، هم انتظار (كيفر شما را) مى كشيم. (158)

تفسير: ..... ص : 284

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا أَنْ تَأْتِيَهُمُ اينها انتظارى جز اين ندارند كه فرشتگان مرگ يا عذاب به سراغشان آيند.

أَوْ يَأْتِيَ رَبُّكَ يا انتظار دارند كه تمام آيات پروردگارت فرود آيد، اين معنا كه مراد از آيات كلّ آيات است به دليل جمله بعد معلوم مى شود كه تصريح به بعض كرده است، و مراد از كلّ آيات تمام نشانه هاى قيامت و هلاكت به طور كلّى است.

أَوْ يَأْتِيَ بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ مقصود از بعضى آيات علامات قيامت مى باشد، از قبيل طلوع خورشيد از مغرب، و جز آن.

يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آياتِ رَبِّكَ آن روز كه بعضى از آيات پروردگارت فرارسد، و زمان تكليف و انجام اعمال و وظايف پايان پذيرد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 285

لا يَنْفَعُ نَفْساً إِيمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ در آن روز، ايمان آوردن كسانى كه پيش از پيدايش آيات، ايمان نياورده بودند، برايشان سودى ندارد، و حتّى انجام دادن كارهاى خير هم با اين ايمان بى اثر، براى كسانى كه در ايمان پيش از ظهور آيات، عمل خيرى انجام نداده بودند، سودمند نيست.

أَوْ كَسَبَتْ فِي إِيمانِها خَيْراً اين جمله دلالت بر اين دارد كه انجام دادن كارهاى خير، و عمل جوارح، غير از ايمان است كه عمل قلب مى باشد،

اشاره

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَ كانُوا شِيَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْ ءٍ إِنَّما أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِما كانُوا يَفْعَلُونَ (159) مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها وَ مَنْ جاءَ بِالسَّيِّئَةِ فَلا يُجْزى إِلاَّ مِثْلَها وَ هُمْ لا يُظْلَمُونَ (160)

ترجمه: ..... ص : 285

تو را با كسانى كه دين خود را گروه گروه ساختند، و خود، دسته هاى گوناگون شدند، كارى نيست، سر و كار آنان با خدا است پس خداوند آنها را از آنچه انجام مى دهند با خبر مى سازد. (159)

هر كس نيكى آورد، ده برابرش پاداش خواهد داشت، و هر كس، كار بدى بياورد، جز به مقدار آن، كيفر نخواهد ديد، و ستمى بر آنان نخواهد شد. (160)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 286

تفسير: ..... ص : 286

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ كسانى كه دينشان را چند دين گوناگون ساختند.

وَ كانُوا شِيَعاً و خود، گروه ها و فرقه هايى شدند و هر كدام ديگران را به كفر نسبت مى دادند، و هر فرقه اى، از يك پيشوا پيروى مى كردند چنان كه در حديث آمده است: يهود به هفتاد و يك گروه متفرّق شدند كه تمام آنها، در آتش اند جز يك گروه كه تنها اهل نجات است، و نصارا به هفتاد و دو گروه متفرّق شدند كه همه در آتشند، جز يك گروه كه اهل نجات است، و امّت من هم به هفتاد و سه گروه تقسيم مى شوند كه همه در آتش اند جز يك گروه كه اهل نجات است.

فعل «تفرقوا» را بعضى «فارقوا» خوانده اند، يعنى: دينشان را ترك كرده اند.

لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْ ءٍ وقتى كه اين گروه ها، درباره گروه گروه شدنشان مورد سؤال واقع شوند، هيچ ربطى به تو ندارد.

بعضى گويند معناى آيه اين است: تو از اجتماع با آنها در مذهبهاى فاسدشان به طور كامل دور هستى.

إِنَّما أَمْرُهُمْ سر و كار آنها، و حكم ميان آنها در اختلافهايشان با خدا است.

فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها صفت جاى موصوف را گرفته و تقدير آن: عشر حسنات امثالها است. و بعضى عشر

اشاره

قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ دِيناً قِيَماً مِلَّةَ إِبْراهِيمَ حَنِيفاً وَ ما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ (161) قُلْ إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ (162) لا شَرِيكَ لَهُ وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ أَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِينَ (163)

ترجمه: ..... ص : 287

بگو: پروردگارم مرا به راه راست هدايت كرده، دينى پابرجا، آيين ابراهيم كه از آيينهاى خرافى محيط خود روى گردانيد و از مشركان نبود (161)

بگو: نماز و تمام عبادتهاى من، و زندگى و مرگ من، براى خداوند، پروردگار جهانيان است. (162)

شريكى براى او نيست و به همين، مأمور شده ام، و من نخستين مسلمانم. (163)

تفسير: ..... ص : 287

دِيناً اين كلمه بدل از محلّ «الى صراط» است كه محلّا منصوب مى باشد، زيرا در تقدير: هدانى صراطا است.

قيم، بر وزن فيعل از فعل «قام» است مثل سيد و هين، و «قيما» نيز خوانده شده است كه مصدر و به معناى قيام است و به عنوان صفت به كار رفته مِلَّةَ إِبْراهِيمَ عطف بيان است، و «حنيفا»، حال براى ابراهيم مى باشد معناى جمله اين است كه خداوند به پيامبر اسلام مى فرمايد: به مردم بگو: پروردگار من ملّت ابراهيم را به من معرفى كرد در حالى كه ملّتى بر حق و دور از باطل است.

إِنَّ صَلاتِي وَ نُسُكِي در معناى اين عبارت چند وجه گفته شده است:

الف: تمام عبادات و تقرّب من به پيشگاه حق تعالى است.

ب: مراد از «نسك، ذبح و قربانى است كه در اين آيه جمع ميان نماز و قربانى شده مثل: فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَ انْحَرْ «براى پروردگارت نماز بخوان و قربانى كن» (كوثر/ 2) ج: مراد از «نسك» مناسك حج است.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 288

وَ مَحْيايَ وَ مَماتِي هر چه از عمل صالح كه در زندگى انجام مى دهم، و اعتقاد و ايمانى كه با آن مى ميرم.

لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ همه اينها فقط در جهت خداى پروردگار جهانيان است.

لا شَرِيكَ لَهُ «شريكى براى او، نيست».

وَ بِذلِكَ أُمِرْتُ وَ

اشاره

قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ أَبْغِي رَبًّا وَ هُوَ رَبُّ كُلِّ شَيْ ءٍ وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلاَّ عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى ثُمَّ إِلى رَبِّكُمْ مَرْجِعُكُمْ فَيُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ (164) وَ هُوَ الَّذِي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ فِي ما آتاكُمْ إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقابِ وَ إِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ (165)

ترجمه: ..... ص : 288

بگو: آيا جز خدا را پروردگار خود بجويم، در حالى كه خود او، پروردگار همه چيز است؟ و هيچ كس گناهى انجام نمى دهد مگر بر زيان خويش، و هيچ گنهكارى بار گناه ديگرى را بر دوش نمى گيرد، سپس بازگشت شما، به سوى پروردگارتان است، و شما را به آنچه در آن اختلاف مى كرديد آگاه مى سازد. (164)

و او است كه شما را جانشينان روى زمين ساخته، و بعضى از شما را بر بعضى ديگر بدرجاتى برترى داده است، تا شما را به آنچه در اختيارتان گذاشته بيازمايد، براستى، پروردگار تو زود كيفر، و آمرزنده و بسيار رحيم است. (165)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 289

تفسير: ..... ص : 289

قُلْ أَ غَيْرَ اللَّهِ كافران از پيامبر اسلام درخواست مى كردند كه معبودهاى آنها را پرستش كند، خداوند فرمود: تو در پاسخ آنها چنين بگو: آيا جز «اللَّه» را كه ذات جامع تمام صفات كمال است، پروردگار خود بجويم و حال آن كه او است پروردگار همه چيز؟

همزه استفهام در اين آيه براى انكار است يعنى اين عمل را زشت مى دانم و نمى پسندم كه غير او را پروردگار خود بدانم، چرا كه جز ذات اقدس او، همه مربوبند، و هيچ موجودى در جهان هستى شايسته ربوبيّت نيست مگر خود او، و به همين معناست اين آيه: أَ فَغَيْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّي أَعْبُدُ: «آيا مرا امر مى كنيد كه غير خدا را بپرستم ...؟» (زمر/ 64) وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْها هيچ كسى كارى انجام نمى دهد جز به زيان خودش.

وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى هيچ گنهكارى، بار گناه ديگرى را بر دوش نمى گيرد، خلاصه معناى آيه اين است: هيچ گناهكارى به گناه ديگرى

اشاره

اين سوره مكى است و تعداد آياتش به نظر كوفى دويست و شش آيه و به نظر بصرى دويست و

[سوره الأعراف (7): آيات 1 تا 3] ..... ص : 291

اشاره

وَ كَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْناها فَجاءَها بَأْسُنا بَياتاً أَوْ هُمْ قائِلُونَ (4) فَما كانَ دَعْواهُمْ إِذْ جاءَهُمْ بَأْسُنا إِلاَّ أَنْ قالُوا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ (5)

ترجمه: ..... ص : 293

چه بسيار از اهالى شهرها كه بر هلاك آنها عذاب فرستاديم، آن گاه كه در آسايش شب، يا در خواب نيمروزى بودند (4)

پس درهنگامى كه عذاب ما به آنان رسيد، جز اين ادّعا نكردند كه ما خود ستمكار و مستحق عذاب بوديم. (5) ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 294

تفسير: ..... ص : 294

فَجاءَها بَأْسُنا پس عذاب ما بر اهل آن شهرها فرود آمد.

«بَياتاً» اين كلمه مصدر و در محل حال است يعنى آنها در حال آسايش شب يا خواب نيمروزى بودند.

مى توان براى كلمه «قريه»، مضاف [اهل ] در تقدير نگرفت و ضمير «أهلكناها» را به قريه برگرداند زيرا همان گونه كه اهل شهر هلاك شدنى هستند، خود شهر نيز نابودشدنى است بنا بر اين نيازى به تقدير گرفتن مضاف نداريم.

و در جمله: «أَوْ هُمْ قائِلُونَ» نيازى به واو حاليه [او و هم قائلون ] نيست زيرا ضمير عائد (هم)، آيه را از «واو» بى نياز كرده است، و نيز چون «او هم قائلون» معطوف بر حالى است كه قبل از آن آمده است «واو» به سبب اجتماع دو حرف عطف، از جمله حذف شده زيرا واو حال، همان واو عطف است كه به منظور ارتباط جمله به طور عاريه مورد استفاده قرار مى گيرد.

معناى آيه اين است: چه بسيارند شهرهايى كه ما قصد نابودى آن را كرديم و عذاب ما در اين دو وقت: شب و نيمروز بر آنان فرود آمد. علت نزول عذاب در اين دو زمان، اين بود كه هر دو، زمان بى خبرى و آرامش است و نزول عذاب در آن دو وقت، سخت تر است.

فَما كانَ دَعْواهُمْ آنها نسبت به دينشان جز اعتراف به باطل بودن آن و اين كه در عقايدى كه

اشاره

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ (6) فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَ ما كُنَّا غائِبِينَ (7) وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (8) وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِينُهُ فَأُولئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِما كانُوا بِآياتِنا يَظْلِمُونَ (9)

ترجمه: ..... ص : 295

ما هم از اعمال امم و هم از پيغمبران آنها، پرسش خواهيم كرد (6)

پس بر آنان، حكايت حال آنها را به علم و دانش بيان كنيم تا بدانند كه ما از كردار آنها غافل نيستيم. (7)

روز محشر، حقّا روز سنجيدن اعمال است. پس آنان كه در آن ميزان حق، وزين و نيكوكار بودند، البته رستگار خواهند بود. (8)

و آنان كه ميزان اعمالشان سبك است كسانى هستند كه چون به آيات ما ستم كرده اند، به خويشتن زيان رسانيده اند. (9)

تفسير: ..... ص : 295

فَلَنَسْئَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ از امتهايى كه پيامبرى در ميانشان مبعوث شده درباره پاسخى كه به پيامبران خود دادند پرسش خواهيم كرد.

وَ لَنَسْئَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ و از پيامبران نيز درباره پاسخى كه به آنها داده شد و عمل امتهايشان به آنچه پيامبرانشان به آنان ابلاغ كرده اند. خواهيم پرسيد.

فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بر پيامبران و امتهايشان حكايت حال آنها را بيان خواهيم كرد.

بِعِلْمٍ يعنى ما به احوال آشكار و نهان آنان آگاهيم.

وَ ما كُنَّا غائِبِينَ از آنها و كردارشان غافل نيستيم، و منظور از اين كه خداوند با علم به احوال مردم آنان را مورد سؤال قرار خواهد داد توبيخ و يا تأييد آنهاست و

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 296

فايده ديگر اين سؤال اين است كه با اظهار ستايش از نيكوكاران موجب ازدياد سرور آنان فراهم مى شود و با اظهار اعمال زشت گنهكاران بر غم و اندوه كفار افزوده مى شود.

وَ الْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ روز قيامت، روز سنجش به حق اعمال و تشخيص نيك و بد آن از يكديگر است. رفع «الوزن» بنا بر ابتدائيت و «الحقّ» صفت آن و «يومئذ» خبر براى مبتدا «الوزن» است يعنى: سنجش عادلانه اعمال روزى است

اشاره

وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ (10) وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلِيسَ لَمْ يَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ (11) قالَ ما مَنَعَكَ أَلاَّ تَسْجُدَ إِذْ أَمَرْتُكَ قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (12)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 297

ترجمه: ..... ص : 297

و همانا ما شما (فرزندان آدم) را در زمين تمكن و اقتدار بخشيديم و در آن، براى شما معاش و روزى از هر گونه نعمت، مقرّر كرديم ليكن اندكى از شما شكر نعمتهاى خدا را بجا مى آوريد (10)

و همانا شما آدميان را بيافريديم و آن گاه كه بدين صورت كامل آراستيم، فرشتگان را به سجده آدم مأمور كرديم. همه سجده كردند جز شيطان، كه از جمله سجده كنندگان نبود. (11)

خداى بدو فرمود: چه چيز تو را مانع از سجده آدم شد كه چون تو را امر كردم نافرمانى كردى؟ پاسخ داد: من از او بهترم، كه مرا از آتش و او را از خاك آفريده اى. (12)

تفسير: ..... ص : 297

وَ لَقَدْ مَكَّنَّاكُمْ فِي الْأَرْضِ زمين را جايگاه شما قرار داديم. يا اين كه: شما را در زمين مالك گردانيديم و بر تصرف در آن توانا ساختيم.

وَ جَعَلْنا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ «معايش» جمع معيشت است و آن چيزى است كه با آن گذران زندگى مى شود، مثل روزيهاى مختلف و اقسام نعمتها و منفعتها. يا چيزى است كه به وسيله آن، انواع روزيها و نعمتها به دست مى آيد. قرائت بهتر، قرائت با يا (معايش) است ولى بعضى از قرّاء، با تشبيه «معايش» به «صحائف» آن را به همزه (معائش) قرائت كرده اند.

وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ ما پدر شما آدم را، از گلى بدون شكل خلق كرديم و سپس به آن صورت بخشيديم و فرشتگان را به سجده آدم فرمان داديم. «لا» در «ان لا تسجد» «صله» است «1» [نه لاى نفى ] و دليل

__________________________________________________

1- همانطور كه از عبارات بعدى برمى آيد. ظاهرا منظور مؤلف از صله، اين

اشاره

قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ (13) قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ (14) قالَ إِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ (15) قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَكَ الْمُسْتَقِيمَ (16) ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أَيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أَيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أَكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ (17)

قالَ اخْرُجْ

تفسير: ..... ص : 299

فَاهْبِطْ مِنْها از بهشت يا از آسمان يا از مقام و منزلتى كه دارى فرود آى.

فَما يَكُونُ لَكَ أَنْ تَتَكَبَّرَ فِيها تو را نرسد كه در آن مقام، از فرمان خداوند سرپيچى كنى.

فَاخْرُجْ إِنَّكَ مِنَ الصَّاغِرِينَ بيرون شو كه چون تكبر ورزيدى، نزد خدا و اولياى او خوار و سبك هستى.

علت اين امر آن بود كه چون شيطان تكبر خود را آشكار ساخت، لباس ذلت و خوارى بر او پوشيده شد و در حديث آمده است: هر كس تكبر ورزد خداوند او را خوار و پست گرداند و هر كس فروتنى كند خداوند او را برترى بخشد. «1»

قالَ أَنْظِرْنِي إِلى يَوْمِ يُبْعَثُونَ به من مهلت ده و مرگ مرا به تأخير انداز، تا روزى كه مردم سر از قبرها، بيرون مى آورند.

قالَ فَبِما أَغْوَيْتَنِي گفت به سبب

اشاره

وَ يا آدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَ زَوْجُكَ الْجَنَّةَ فَكُلا مِنْ حَيْثُ شِئْتُما وَ لا تَقْرَبا هذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونا مِنَ الظَّالِمِينَ (19) فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ لِيُبْدِيَ لَهُما ما وُورِيَ عَنْهُما مِنْ سَوْآتِهِما وَ قالَ ما نَهاكُما رَبُّكُما عَنْ هذِهِ الشَّجَرَةِ إِلاَّ أَنْ تَكُونا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونا مِنَ الْخالِدِينَ (20) وَ قاسَمَهُما إِنِّي لَكُما لَمِنَ النَّاصِحِينَ (21) فَدَلاَّهُما بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُما سَوْآتُهُما وَ طَفِقا يَخْصِفانِ عَلَيْهِما

تفسير: ..... ص : 302

وَ يا آدَمُ و گفتيم اى آدم:

فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطانُ شيطان سخن آهسته اى را، در حالى كه تكرار مى كرد بر زبان راند. وسوس الحلى: زيور آهسته صدا داد. «وسوس» فعلى است لازم و به همين سبب «رجل موسوس» به كسر واو دوم صحيح است نه «موسوس» به فتح واو، ولى موسوس له يا موسوس اليه گفته مى شود [چون با حرف جر «ل» و «الى» متعدى شده است ].

اشاره

قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَ إِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَ تَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ (23) قالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَ مَتاعٌ إِلى حِينٍ (24) قالَ فِيها تَحْيَوْنَ وَ فِيها تَمُوتُونَ وَ مِنْها تُخْرَجُونَ (25)

ترجمه: ..... ص : 304

گفتند: پروردگارا، ما به خويشتن ستم كرديم و اگر ما را نبخشى و بر ما رحم نكنى، از زيانكاران خواهيم بود. (23)

فرمود: (از مقام خويش) فرود آييد، در حالى كه بعضى نسبت به بعض ديگر دشمن خواهيد بود. (شيطان دشمن شماست و شما دشمن او) و براى شما در زمين، قرارگاه و وسيله بهره گيرى تا زمانى خواهد بود. (24)

فرمود: در آن (سرزمين) زنده مى شويد و در آن مى ميريد و از آن (در رستاخيز) بيرون خواهيد آمد. (25)

تفسير: ..... ص : 304

قالا رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا ... آدم و همسرش خطاى خود را، ستم بر خود ناميدند و گفتند: «لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ» البته از زيانكاران خواهيم بود. اگرچه منظور از ظلم در اين جا به اعتقاد ما ترك يك عمل مستحبى است (زيرا انبيا عليهم السّلام از ارتكاب معاصى معصوم و منزهند) ولى روش اولياى خدا اين است كه لغزشهاى كوچك

__________________________________________________

1- يخصفان از ماده «خصف» است كه در اصل به معناى ضميمه كردن چيزى است به چيز ديگر و سپس به دوختن كفش يا لباس و وصله كردن نيز گفته شده است زيرا قطعات پراكنده را به يكديگر منضم مى كنند و خصف كفش پاره شده اى است كه از كفش پاره ديگر وصله شده باشد و خصيفة: پاره هايى است كه با آن كفش وصله مى كنند. فرهنگ نفيسى و تفسير نمونه.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 305

خود را بزرگ و حسنات بزرگ خود را كوچك مى شمارند.

«اهْبِطُوا» خطاب به آدم و حوّا و ابليس است.

بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ اين جمله در محل نصب و حال است يعنى: فرود آييد در حالى كه دشمن يكديگريد: شيطان با آدم و حوّا دشمنى مى كند و آن دو با

اشاره

يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً يُوارِي سَوْآتِكُمْ وَ رِيشاً وَ لِباسُ التَّقْوى ذلِكَ خَيْرٌ ذلِكَ مِنْ آياتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ (26) يا بَنِي آدَمَ لا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطانُ كَما أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِيُرِيَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ يَراكُمْ هُوَ وَ قَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ لِلَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ (27)

ترجمه: ..... ص : 305

اى فرزندان آدم، لباسى براى شما فرو فرستاديم كه اندام شما را مى پوشاند و مايه زينت شماست و لباس پرهيزگارى بهتر است.

اينها (همه) از آيات خداست، شايد متذكر (نعمتهاى او) شوند. (26)

اى فرزندان آدم، شيطان شما را نفريبد آن چنان كه پدر و مادر شما را از بهشت بيرون كرد و لباسشان را از تنشان بيرون ساخت تا عورتشان را به آنها نشان دهد چه اين كه او و همكارانش شما را مى بينند و شما آنها را نمى بينيد (اما بدانيد) ما شياطين را اولياى كسانى قرار داديم كه ايمان نمى آورند. (27)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 306

تفسير: ..... ص : 306

يا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنا عَلَيْكُمْ لِباساً در اين آيه لباس و ديگر وسايل زندگى كه در روى زمين ساخته مى شود، از نعمتهاى نازل شده از آسمان تلقى شده است، زيرا برخوردار شدن انسان از آنها در آن جا مقدر و معين شده و از اين قبيل است آيه:

وَ أَنْزَلَ لَكُمْ مِنَ الْأَنْعامِ ثَمانِيَةَ أَزْواجٍ «و براى استفاده شما هشت قسم از چهارپايان را فرستاد.»

«ريش» به معناى جامه زينتى است و از «ريش الطير» (پر پرنده) عاريت گرفته شده است زيرا پر پرنده، لباس و زينت اوست و معناى آيه اين است: براى شما دو جامه فرستاديم، يكى آن كه با آن عورتهاى خود را بپوشانيد و ديگر جامه اى است كه شما را زينت مى بخشد.

وَ لِباسُ التَّقْوى مقصود از لباس تقوى پارسايى و ترس از خداست.

«لباس التقوى» مبتداست و خبرش جمله «ذلك خير» است گويى گفته شده: هو خير، زيرا اسمهاى اشاره از لحاظ برگشت به آنچه قبلا ذكر شده به ضماير نزديك اند و نيز گفته اند: «لباس التقوى»

اشاره

وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا بِها قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ (28) قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَ أَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَما بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ (29) فَرِيقاً هَدى وَ فَرِيقاً حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّياطِينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ (30)

ترجمه: ..... ص : 308

هنگامى كه كار زشتى انجام مى دهند، مى گويند: پدران خود را بر اين عمل ديديم و خداوند آن را به ما دستور داده است. بگو خداوند (هرگز) دستور به عمل زشت نمى دهد آيا چيزى بر خدا مى بنديد كه نمى دانيد؟ (28)

بگو: پروردگارم به عدالت فرمان داده است و توجه خويش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوى او كنيد و او را بخوانيد و دين خود را براى او خالص گردانيد (و بدانيد) همان گونه كه در آغاز شما را آفريد (بار ديگر در رستاخيز) باز مى گرديد. (29)

جمعى را هدايت كرده و جمعى (كه شايستگى نداشته اند) گمراهى بر آنها مسلم شده آنها (كسانى هستند كه) شياطين را به جاى خداوند، اولياى خود انتخاب كردند و چنين گمان مى كنند كه هدايت يافته اند. (30)

تفسير: ..... ص : 308

وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَيْها آباءَنا زمانى كه گناه كبيره اى را مرتكب شوند

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 309

عذر مى آورند كه پدرانشان آن را انجام مى دادند و خداوند به پدران آنان دستور انجام آن گناه را داده است هر دو عذرشان باطل است، زيرا يكى تقليد (كوركورانه) و ديگرى تهمت و دروغ بستن به خداست.

قُلْ إِنَّ اللَّهَ لا يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ بگو: خداوند به انجام گناه فرمان نمى دهد چرا كه خود كار زشت را انجام نمى دهد، پس چگونه ممكن است كه به انجام آن فرمان دهد؟! أَ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ ما لا تَعْلَمُونَ اين جمله، از يك سو نسبت دادن عمل زشت را به خداوند انكار مى كند و از سوى ديگر دليلى بر جهل و نادانى آنان است.

قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ بگو: پروردگارم مرا به عدل و آنچه عقل گواهى مى دهد كه راست

اشاره

يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ (31) قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّيِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَياةِ الدُّنْيا خالِصَةً يَوْمَ الْقِيامَةِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ (32) قُلْ إِنَّما حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ الْإِثْمَ وَ

تفسير: ..... ص : 311

يا بَنِي آدَمَ خُذُوا زِينَتَكُمْ اى فرزندان آدم جامه هايى كه با آن خود را آراسته مى كنيد در وقت انجام هر نماز بر خود گيريد. روايت شده كه امام حسن مجتبى عليه السّلام هر وقت به نماز برمى خاست، نيكوترين جامه هايش را مى پوشيد. علت را كه جويا شدند فرمود: خداوند زيباست و زيبايى را دوست دارد از اين رو من خود را براى پروردگارم آراسته مى كنم و آيه مورد بحث را تلاوت كرد.

برخى از مفسرين گفته اند: اين آيه به مسلمانان دستور مى دهد كه هنگام نماز و طواف كعبه جامه هاى خود را بپوشند، زيرا آنان [كافران ] برهنه طواف مى كردند و مى گفتند: با جامه اى كه در آن مرتكب گناه شده ايم، خدا را عبادت نمى كنيم. بعضى ديگر از مفسران گفته اند: منظور از أخذ زينت، شانه كردن در موقع انجام

اشاره

وَ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ لا يَسْتَأْخِرُونَ ساعَةً وَ لا يَسْتَقْدِمُونَ (34) يا بَنِي آدَمَ إِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آياتِي فَمَنِ اتَّقى وَ أَصْلَحَ فَلا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ (35) وَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ (36) فَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَوْ كَذَّبَ بِآياتِهِ أُولئِكَ يَنالُهُمْ نَصِيبُهُمْ مِنَ الْكِتابِ حَتَّى إِذا جاءَتْهُمْ رُسُلُنا يَتَوَفَّوْنَهُمْ قالُوا أَيْنَ ما كُنْتُمْ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ قالُوا ضَلُّوا عَنَّا وَ شَهِدُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كانُوا كافِرِينَ (37)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 313

ترجمه: ..... ص : 313

هر قومى را دوره اى و اجل معينى است كه چون فرارسد لحظه اى مقدم و مؤخر نتوانند كرد. (34)

اى فرزندان آدم چون پيغمبرانى از جنس شما بيايند و آيات مرا براى شما بيان كنند پس هر كه تقوى پيشه كرد و به كار شايسته شتافت، هيچ ترس و اندوهى (از گذشته و آينده در دنيا و عقبى) بر آنها نخواهد بود. (35)

و آنان كه آيات خدا را تكذيب كرده و از اطاعت او سركشى و تكبر نمودند، آنها اهل دوزخند و در آن جاويد و معذب خواهند بود. (36)

پس كيست ستمكارتر از آن كس كه بر خداى دروغ بندد يا آيات خدا را تكذيب كند (به دروغ نسبت دهد) آنان از كتاب (قضا و قدر الهى يا از نامه اعمال) به كيفر خويش خواهند رسيد تا هنگامى كه فرستادگان ما (ملك الموت و فرشتگان قبض روح) به او رسند كه قبض روح او كنند گويند: چه شدند آنهايى كه به جاى خدا به ربوبيت مى خوانديد؟

(مانند بتان و هواهاى نفسانى) پاسخ دهند كه

اشاره

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ فِي النَّارِ كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا فِيها جَمِيعاً قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا فَآتِهِمْ عَذاباً ضِعْفاً مِنَ النَّارِ قالَ لِكُلٍّ ضِعْفٌ وَ لكِنْ لا تَعْلَمُونَ (38) وَ قالَتْ أُولاهُمْ لِأُخْراهُمْ فَما كانَ لَكُمْ عَلَيْنا مِنْ فَضْلٍ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ (39)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 315

ترجمه: ..... ص : 315

خداوند گويد: شما هم در آن گروه جن و انس، كه پيش از شما به دوزخ شدند، داخل شويد. در آن وقت، هر قومى از آنان كه به دوزخ شوند، قوم ديگرى را (از هم كيشان خود)، لعن كنند تا آن گاه كه همه را آتش دوزخ فراگيرد. آن گاه زمره آخرين يا فرقه اول (يا مرءوسين يا رئيسان)، گويند كه: خدايا اينان ما را گمراه كردند پس عذابشان را در آتش، افزون و شديدتر گردان. خدا گويد: همه را عذاب به استحقاق و به قدر گناه خود است و ليكن شما بر آن آگاه نيستيد. (38)

و گروه مقدم، به طايفه مؤخر خود، پاسخ دهند كه: شما را بر ما برترى نباشد. (ما و شما در گناه يكسانيم) (پس به آنها خطاب شود كه): بچشيد عذاب را به كيفر آنچه از اعمال ناشايسته مرتكب شده ايد. (39)

تفسير: ..... ص : 315

قالَ ادْخُلُوا فِي أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِكُمْ خداوند- جل جلاله- روز قيامت به كافران مى فرمايد: در جمع امتها و همراه با آنها باشيد. و مقصود اين است كه همراه با امتهايى كه پيش از شما آمدند و زمانشان بر زمان شما مقدم است، داخل دوزخ شويد.

كُلَّما دَخَلَتْ أُمَّةٌ لَعَنَتْ أُخْتَها هر گروهى از اين امتها زمانى كه داخل دوزخ شوند، گروهى را كه با پيروى از آنها گمراه شده اند، نفرين مى كنند.

حَتَّى إِذَا ادَّارَكُوا يعنى، «تداركوا فيها» همين كه در دوزخ گرد هم مى آيند و به يكديگر ملحق مى شوند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 316

قالَتْ أُخْراهُمْ لِأُولاهُمْ رَبَّنا هؤُلاءِ أَضَلُّونا آخرين آنها از نظر رتبه و مقام، يعنى پيروان و زيردستان به كسانى كه در رتبه و مقام اول هستند- يعنى

اشاره

إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ اسْتَكْبَرُوا عَنْها لا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ لا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِياطِ

اشاره

وَ نادى أَصْحابُ الْجَنَّةِ أَصْحابَ النَّارِ أَنْ قَدْ وَجَدْنا ما وَعَدَنا رَبُّنا حَقًّا فَهَلْ وَجَدْتُمْ ما وَعَدَ رَبُّكُمْ حَقًّا قالُوا نَعَمْ فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَيْنَهُمْ أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ (44) الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ كافِرُونَ (45)

ترجمه: ..... ص : 320

آن گاه بهشتيان دوزخيان را ندا كنند كه آنچه (پيغمبران) وعده دادند (از مقامات بهشتى) ما به حق و حقيقت يافتيم. آيا شما نيز بدانچه وعده دادند (از عذاب دوزخ) رسيديد؟ گويند: بلى (ما هم به سزاى خود رسيديم) آن گاه ميان آنها مناديى ندا كند كه لعنت خدا بر ستمكاران باد. (44)

آنهايى كه بندگان خدا را از راه خدا بازمى دارند و راه كج را مى طلبد (و يا به وسيله شبهه راه راست مردم را كج كنند) و آنها به قيامت ايمان ندارند. (45)

تفسير: ..... ص : 320

«ان» در «أَنْ قَدْ وَجَدْنا» و همچنين در «أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ» ممكن است مخفف «انّ» باشد و ممكن است مانند «ان» در «أَنْ تِلْكُمُ الْجَنَّةُ» تفسيريه و به معناى «اى» باشد.

بهشتيان اين سخن را براى اظهار مسرت و خوشحالى از موقعيتى كه دارند و سرزنش اهل دوزخ گفتند تا اين كه اين داستان لطفى باشد براى كسانى كه مى شنوند، و سخن منادى «أَنْ لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَى الظَّالِمِينَ» در ميان اهل دوزخ نيز به همين منظور است.

و گفته اند: كسى كه چنين ندايى سر مى دهد، مالك خزينه دار آتش است وخداوند متعال، او را به اين ندا فرمان مى دهد و سپس او ندايى مى دهد كه بهشتيان و دوزخيان آن را مى شنوند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 321

از على عليه السّلام روايت شده كه فرمود: آن ندادهنده من هستم.

«ان» با تشديد (انّ) و «لعنة اللَّه» با نصب [چون اسم انّ است ] نيز قرائت شده است.

«نعم» به كسر عين (نعم) نيز در تمام قرآن قرائت شده است.

و اين كه گفته نشده است: وعدكم ربّكم چنان كه گفته شده، «وعدنا» [متكلم ] و به طور مطلق ذكر شده، براى اين

اشاره

وَ بَيْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ يَعْرِفُونَ كُلاًّ بِسِيماهُمْ وَ نادَوْا أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ لَمْ يَدْخُلُوها وَ هُمْ يَطْمَعُونَ (46) وَ إِذا صُرِفَتْ أَبْصارُهُمْ تِلْقاءَ أَصْحابِ النَّارِ قالُوا رَبَّنا لا تَجْعَلْنا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (47)

ترجمه: ..... ص : 321

ميان اين دو گروه (بهشتيان و دوزخيان) حجاب و پرده اى است (از سرشت نيك و بد كه مانع ديدار يكديگر است) و بر اعراف

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 322

(يعنى جايگاهى ميان دوزخ و بهشت) مردانى هستند كه همه به سيماشان شناخته مى شوند (برخى از مفسرين گفته اند: اهل اعراف گنهكارانى هستند كه به عفو و بخشش خدا اميدوارند) و به بهشتيان صدا مى زنند كه درود بر شما باد، امّا داخل بهشت نمى شوند در حالى كه در انتظار و آرزوى آن هستند). (46)

و چون نظر آنها (يعنى اعرافيان) بر اهل دوزخ افتد (از وحشت به خدا پناه برند) و گويند پروردگارا منزل ما را با اين ستمكاران در يك جاى قرار مده. (47)

تفسير: ..... ص : 322

وَ بَيْنَهُما حِجابٌ ميان بهشت و دوزخ يا ميان بهشتيان و دوزخيان پرده اى است نظير اين است: آيه فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ «و در ميان آنها ديوارى زده شده است كه ...»

(حديد/ 13) وَ عَلَى الْأَعْرافِ رِجالٌ و بر جاهاى بلند ديوارى است كه ميان بهشت و دوزخ زده شده است. «أعراف» جمع «عرف»، است و استعاره آورده شده از عرف الفرس و الديك (يال است و تاج خروس «1»).

امام صادق عليه السّلام فرموده است: اعراف تپه هايى شنى است ميان بهشت و دوزخ كه هر پيامبرى با جانشينش همراه با گنهكاران زمان خود، بر روى آن متوقف مى شود آن گونه كه فرمانده سپاه با لشكريان ناتوان خود مى ايستد، و در همين حال نيكوكاران به بهشت هدايت مى شوند. سپس جانشين پيامبر به گنهكارانى كه با او ايستاده اند مى گويد: به برادران نيكوكار خود بنگريد كه به سوى بهشت هدايت مى شوند. آن گاه آنها بر بهشتيان درود

اشاره

وَ نادى أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالاً يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ قالُوا ما أَغْنى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَ ما كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ (48) أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ (49)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 324

ترجمه: ..... ص : 324

و اهل اعراف مردانى را كه به سيمايشان مى شناسند، آواز دهند و گويند (ديديد كه) جمع مال و جاه و آنچه به آن فخر و تكبّر مى كرديد به حال شما اصلا سودمند نبود (48)

آيا آنهايى از مؤمنان كه سوگند ياد مى كرديد كه خدا آنان را مشمول عنايت و رحمت خود نمى گرداند، اكنون مقامشان را مى بينيد؟ (به همانها امروز خطاب مى شود كه) در بهشت بدون هيچ خوف و انديشه و بدون هيچ گونه حزن و اندوه داخل شويد. (49)

تفسير: ..... ص : 324

وَ نادى أَصْحابُ الْأَعْرافِ رِجالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيماهُمْ امام صادق عليه السّلام در تفسير اين آيه مى فرمايد: اهل اعراف، يعنى پيامبران و جانشينان آنها، مردانى از اهل دوزخ و سران كافران را ندا مى دهند و در حالى كه آنها را به شدت سرزنش مى كنند، مى گويند:

گردآورى ثروت و تكبر ورزيدن شما به حالتان سودى نبخشيد.

أَ هؤُلاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لا يَنالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ آيا اينهايند كسانى كه سوگند ياد مى كرديد كه خدا آنان را مشمول رحمت و عنايت خود نمى كند؟

اين سخن اشاره اى است به اهل بهشت، كه سران كفر آنها را خوار و ذليل مى داشتند و به سبب تنگدستى آنها را كوچك مى شمردند و با مال دنيا بر آنها فخر و تكبّر مى كردند و سوگند مى خوردند كه خداوند آنها [مؤمنان ] را وارد بهشت نمى كند.

ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ اين سخن را اهل اعراف، به فرمان خداى عزّ و جلّ، براى مستضعفان مى گويند كه: در بهشت داخل شويد در حالى كه ترسان و اندوهگين نيستيد.

اصبغ بن نباته از امير مؤمنان على عليه السّلام نقل كرده كه فرمود: روز قيامت، ما ميان بهشت و دوزخ مى ايستيم پس هر

اشاره

وَ نادى أَصْحابُ النَّارِ أَصْحابَ الْجَنَّةِ أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ (50) الَّذِينَ اتَّخَذُوا دِينَهُمْ لَهْواً وَ لَعِباً وَ غَرَّتْهُمُ الْحَياةُ الدُّنْيا فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا وَ ما كانُوا بِآياتِنا يَجْحَدُونَ (51)

ترجمه: ..... ص : 325

و اهل دوزخ، بهشتيان را آواز كنند كه ما را از آبهاى گوارا و از نعم بهشتى، كه خدا روزى شما كرده بهره مند كنيد. آنها پاسخ دهند، كه خدا اين آب و طعام را بر كافران حرام گردانيده است. (50)

آنهايى كه دين خود را فسون و بازيچه گرفته و متاع حيات دنيا آنها را مغرور و غافل كرد. امروز ما هم آنها را به رحمت در نظر نمى آوريم، چنان كه آنان اين روزشان را به خاطر نياوردند و آيات ما را (راجع به ثواب و عقاب قيامت) انكار كردند. (51)

تفسير: ..... ص : 325

أَنْ أَفِيضُوا عَلَيْنا مِنَ الْماءِ أَوْ مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ اين جمله، دليلى است بر اين كه بهشت بالاى دوزخ واقع شده است [زيرا، به ريختن آب از بالا، افاضه آب گفته مى شود.] يعنى از آب يا طعامها و ميوه هايى كه خدا روزى شما قرار داده بر ما فرو ريزيد.

قالُوا إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَهُما عَلَى الْكافِرِينَ پاسخ دهند كه خداوند، نوشيدنى و طعام بهشت را بر كافران حرام كرده است كافرانى كه دين خود را كه خداوند به پيروى از آن امر كرده بود، به بازيچه گرفتند و هر چه را خواستند حرام يا حلال شمردند.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 326

فَالْيَوْمَ نَنْساهُمْ با آنها معامله كسى مى كنيم كه در آتش به دست فراموشى سپرده شده است نه خواسته آنان را اجابت مى كنيم و نه بر قطره اشكى از آنها، شفقت نشان مى دهيم.

كَما نَسُوا لِقاءَ يَوْمِهِمْ هذا همان طورى كه آنها اين روز را بياد نياوردند و به آن اهميت ندادند. «ما» در «كما نسوا» و «ما كانوا» مصدريه است و تقدير آيه كنسيانهم و كونهم جاحدين

اشاره

وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ (52) هَلْ يَنْظُرُونَ إِلاَّ تَأْوِيلَهُ يَوْمَ يَأْتِي تَأْوِيلُهُ يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ جاءَتْ رُسُلُ رَبِّنا بِالْحَقِّ فَهَلْ لَنا مِنْ شُفَعاءَ فَيَشْفَعُوا لَنا أَوْ نُرَدُّ فَنَعْمَلَ غَيْرَ الَّذِي كُنَّا نَعْمَلُ قَدْ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ (53)

ترجمه: ..... ص : 326

و ما بر مردمان كتابى فرستاديم كه در آن هر چيز را بر اساس علم و دانش تفصيل داديم براى هدايت آن گروه كه ايمان مى آوردند. (52)

كافران كه به آيات خدا و قيامت ايمان نمى آورند، آيا در انتظار چيستند، مگر آن كه تأويل آيات و مآل احوال آنها (هنگام مرگ يا ظهور قيامت) به آنان برسد؟ و آن روز كه تأويل آيات و عاقبت كار را مشاهده كردند، كسانى كه كتاب خدا را فراموش كرده بودند (با حال تأسف) خواهند گفت: افسوس كه رسولان خدا (با روشن ترين برهان) حق را براى ما بيان كردند، كاش (مخالفت نمى كرديم يا) امروز كسى به شفاعت ما برمى خواست، يا بار ديگر به دنيا بازمى گشتيم كه غير از اين اعمال زشت، به اعمال صالحى مى پرداختيم. در آن هنگام كافران خود را سخت در زيان بينند و آنچه (در دنيا) مى بافتند (بنگرند كه) همه نابود شد. (53)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 327

تفسير: ..... ص : 327

وَ لَقَدْ جِئْناهُمْ بِكِتابٍ فَصَّلْناهُ عَلى عِلْمٍ مقصود از كتاب در اين آيه قرآن است و «على علم» يعنى ما آگاهيم بر اين كه چگونه احكام و پندها و تمامى معانى قرآن را شرح دهيم تا اين كه قرآن مرتب و بدون انحراف باشد.

هُدىً وَ رَحْمَةً هر دو حال از ضمير در فصلناه است چنان كه «على علم» حال از ضمير (نا) در فصلناه مى باشد.

هَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا تَأْوِيلَهُ آيا جز سرانجام كار كتاب و روشن شدن راستى و درستى وعده و وعيدهايى كه در آن آمده، چيز ديگرى را انتظار مى كشند؟

يَوْمَ يَأْتِي روزى كه عاقبت امورى كه به آن وعده داده شده مشاهده شود.

يَقُولُ الَّذِينَ نَسُوهُ مِنْ قَبْلُ قَدْ

اشاره

إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثاً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتٍ بِأَمْرِهِ أَلا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأَمْرُ تَبارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِينَ (54) ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ (55) وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها وَ ادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً إِنَّ رَحْمَتَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ الْمُحْسِنِينَ (56)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 328

ترجمه: ..... ص : 328

پروردگار شما، آن خدايى است كه آسمانها و زمين را در شش روز خلق كرد. آن گاه به خلقت عرش پرداخت. روز را به پرده شب در پوشاند، كه با شتاب در پى آن پويد. و خورشيد و ماه و ستارگان، به امر او مسخّر گرديد. (اى بندگان) آگاه باشيد كه ملك آفرينش، خاص خداست و حكم نافذ، فرمان اوست كه منزه و بلندمرتبه و آفريننده عالميان است. (54)

خداى خود را به تضرع و زارى و به صداى آهسته (كه به اخلاص نزديك است) بخوانيد، (و بر خلق ستم مكنيد) كه خدا هرگز ستمكاران را دوست نمى دارد. (55)

هرگز در زمين پس از آن كه كار آن به امر حق (و شرع رسول او) نظم و صلاح يافت، به فساد و تباهكارى برنخيزيد (و راه عصيان نپوييد). و خدا را، هم از راه ترس و هم از روى اميد، بخوانيد كه البته رحمت او به نيكوكاران نزديك است. (56)

تفسير: ..... ص : 328

إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ همانا سرور و صاحب اختيار شما خدايى است كه آسمانها و زمين را آفريده و آن دو را در مدت شش روز از روزهاى دنيا بوجود آورده است. علت اين كه خداوند مى فرمايد آسمانها و زمين را در مدت شش روز آفريده، اين است كه آفريدن چيزى به دنبال چيز ديگر و به ترتيب، دلالت بيشترى دارد بر اين كه آفريننده آن، دانا و حكيم است و آن شى ء را به مقتضاى حكمتى تدبير مى كنند، يا بدين سبب است كه به بندگانش تأنى و دقت نظردر امور را بياموزد.

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 329

يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهارَ

اشاره

وَ هُوَ الَّذِي يُرْسِلُ الرِّياحَ بُشْراً بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالاً سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَنْزَلْنا بِهِ الْماءَ فَأَخْرَجْنا بِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمَراتِ كَذلِكَ نُخْرِجُ الْمَوْتى لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ (57) وَ الْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذِي خَبُثَ لا يَخْرُجُ إِلاَّ نَكِداً كَذلِكَ نُصَرِّفُ الْآياتِ لِقَوْمٍ يَشْكُرُونَ (58)

ترجمه جوامع الجامع، ج 2، ص: 331

ترجمه: ..... ص : 331

او خدايى است كه بادها را به بشارت باران رحمت خويش در پيش فرستد تا چون بار ابرهاى سنگين را بردارند ما آنها را به شهر و ديارى كه (از بى آبى) مرده است برانيم و بدان سبب باران فرو فرستيم تا هر گونه ثمر و حاصل از آن برآريم همين گونه (كه گياه را از زمين مرده مى رويانيم)، مردگان را هم از خاك برانگيزيم باشد كه (بر احوال قيامت) متذكر گرديد (57)

زمين پاك نيكو گياهش به اذن خدا نيكو برآيد و زمين خشن ناپاك بيرون نياورد جز گياه اندك و كم ثمر. اين گونه آيات قدرت را مى گردانيم (و به هر بيان توضيح مى دهيم) براى قومى كه شكر خدا به جاى آورند. (58)

تفسير: ..... ص : 331

«بشرا» و «نشرا» (مصدر نشر) نيز قرائت شده است زيرا «أرسل» و «نشر» در معنا به يكديگر نزديك اند و گويا خداوند فرموده: ينشر الرياح نشرا: او خدايى است كه بادها را به طرز نيكويى پراكنده مى كند. و مى توان گفت: «نشرا» در محل حال و به معناى «منتشرات» است، يعنى او خدايى است كه بادها را در حالى كه پراكنده مى شوند مى فرستد. «نشرا» جمع «نشور» و «نشرا» با سكون «شين» مانند رسل و رسل نيز قرائت شده است. همچنين «بشرا» جمع «بشيرة» و «بشرا» با سكون «شين» نيز قرائت شده است.

بَيْنَ يَدَيْ رَحْمَتِهِ نزد نعمتش و مقصود نعمت، باران است كه به سبب تأثير و ارزش، از بهترين و بزرگترين نعمتهاست.

حَتَّى إِذا أَقَلَّتْ سَحاباً ثِقالًا سُقْناهُ لِبَلَدٍ مَيِّتٍ تا آن گاه ابرهايى را كه از آب، سنگين شده اند با خود بردارند ما آن ابرها را براى آبيارى شهر و ديارى كه در آن گياهى

اشاره

لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَقالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما